Jan Lenica

---

Życiorys

Jan Lenica urodził się w artystycznej rodzinie, w której ojciec Alfred Lenica był znanym malarzem, jednym z pionierów ruchu abstrakcyjnego. Jego matka Janina z Kubowiczów (1907–1981) również miała znaczący wpływ na jego życie. W rodzinie artystów, siostra Jana, Danuta, która zajmowała się ilustracją książek dla dzieci, była żoną pisarza Tadeusza Konwickiego. Warto również wspomnieć, że dziadkiem Jana (ze strony matki) był znany poznański artysta Piotr Kubowicz, związany ze szkołą monachijską.

Jan Lenica swoją edukację artystyczną rozpoczął od nauki w średniej szkole muzycznej, gdzie specjalizował się w grze na fortepianie. Następnie kontynuował kształcenie na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. W okresie studiów uczył się również w pracowni swojego ojca, gdzie zdobywał cenne doświadczenie. Jego debiut artystyczny miał miejsce w postaci rysunków satyrycznych publikowanych w popularnym tygodniku „Szpilki”.

Wkrótce Jan zyskał międzynarodowy rozgłos, stając się jednym z przedstawicieli cieszącej się uznaniem polskiej szkoły plakatu. Jego działalność obejmowała nie tylko projektowanie plakatów, ale także pisanie krytycznych tekstów dotyczących grafiki, a nawet pełnienie funkcji redaktora graficznego w „Szpilkach”. W roku 1954 objął stanowisko asystenta w katedrze plakatu warszawskiej ASP. Jego osiągnięcia w dziedzinie plakatu zostały nagrodzone wyróżnieniem Podkomitetu Literatury i Sztuki Nagrody Państwowej, a szczególnie za prace takie jak „Brama nr 6” i „Zagubione dzieciństwo”.

W 1957 roku Jan Lenica współrealizował z Walerianem Borowczykiem swój pierwszy film animowany. Chociaż zrealizował kilka kolejnych produkcji, napotkał trudności podczas ich wprowadzenia na ekrany kinowe. W poszukiwaniu nowych możliwości artystycznych zdecydował się na trwały wyjazd za granicę. W Stanach Zjednoczonych Jan prowadził wykłady na temat plakatu na uniwersytecie Harvarda w Cambridge, a następnie kierował katedrą filmu animowanego na uniwersytecie w Kassel. Był także profesorem plakatu i grafiki w Hochschule der Künste w Berlinie, gdzie aktywnie uczestniczył w życiu artystycznym do końca swoich dni.

Jan Lenica zmarł 5 października 2001 roku, a jego ostatnie miejsce spoczynku znajduje się na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera B35-3-3). Jego żona, Teresa Byszewska, również była utalentowaną artystką, znaną z tworzenia oryginalnych kolaży oraz grafik, co dowodzi, że sztuka była integralną częścią ich rodzinnego życia.

Plakacista

Jan Lenica, niezwykle utalentowany artysta, jest uznawany za ojca „polskiej szkoły plakatu”. Termin ten wprowadził w swoim artykule na temat polskiego plakatu, który opublikował w szwajcarskim czasopiśmie „Graphis”. Poza swoją twórczością wizualną, Lenica odnosił sukcesy także w dziedzinie krytyki artystycznej. Jego plakaty charakteryzowały się ekspresją, a równocześnie nasączone były sarkastyczną satyrą, co nadawało im wyjątkowy klimat. W latach 60. porównywano go do pokolenia angielskich „młodych gniewnych” (Osborne), co świadczy o jego wpływie na współczesną sztukę. W jego pracach forma plastyczna często wyprzedzała ówczesne standardy grafiki warsztatowej.

Lenica szybko wypracował swój charakterystyczny styl, który, mimo ewolucji na przestrzeni lat, zawsze nosił jego dość wyraźne indywidualne cechy. W latach 60. artysta eksplorował styl wycinankowy, który stał się dla niego szczególnie bliski. Przykłady jego prac w tym nurcie to plakaty do „Święta wiosny” oraz „Ifigenii na Taurydzie”, oba z 1962 roku.

Niedługo później w jego sztuce zaczęły być widoczne wpływy secesji, a pierwszym znaczącym dziełem w tym stylu stał się plakat do „Wozzecka” z 1964 roku, zrealizowany w Willi. Liczne oznaki secesyjnego liternictwa znajdziemy także w jego plakatach do „Fausta” (1964) oraz „Otella” (1968). Zastosowanie secesyjnych elementów również zaznacza się w plakacie do jego filmu „Adam 2”.

Jan Lenica był pomysłodawcą oraz autorem ponad 200 plakatów, zarówno teatralnych, jak i filmowych. Jego najbardziej znane dzieło to plakat do opery „Wozzeck” autorstwa Albana Berga, stworzony w 1964 roku, który zdobył złoty medal na I Międzynarodowym Biennale Plakatu w Warszawie. Plakat ten ukazuje wielką, czerwoną głowę z szeroko otwartymi ustami, co doskonale obrazowało jego stylistykę. Poetyka plakatów Lenicy przenikała przez ironię i absurd, stwarzając nową, często groteskową rzeczywistość.

Twórca filmów animowanych

Jan Lenica, pytany o nowatorstwo w swoich pierwszych wspólnych animacjach, przyznał, że mogło ono wynikać z braku znajomości wcześniejszych osiągnięć w dziedzinie kina animowanego. Jest to ważny element jego twórczości, ponieważ technika „wycinankowa”, którą zastosowali w swoich pierwszych filmach w duecie z Walerianem Borowczykiem, a później także samodzielnie, stała się skutecznym środkiem przekazu emocji, od humoru po surrealistyczną groteskę, absurd oraz grozę w stylu Ionesco i Kafki. Po rozstaniu z Borowczykiem Lenica nie ograniczał się do tej formuły, eksperymentując z różnorodnymi formami artystycznymi. Realizował filmy kombinowane, w których łączył różne techniki, filmy aktorskie z unieruchomionymi na zdjęciach postaciami, a także klasyczne filmy rysunkowe.

Przed przybyciem Lenicy i Borowczyka, animacja w Polsce często traktowana była jako forma niższej wartości, zarezerwowana głównie dla dzieci, nie niosąca ze sobą żadnych artystycznych ambicji. Dodatkowo, ideologia wpływała na rodzimą produkcję filmów animowanych, narzucając jej konkretne ramy. Jednakże wydarzeniem, które zrewolucjonizowało tę dziedzinę sztuki, było stworzenie w 1957 roku filmu „Był sobie raz…” oraz „Dom” w 1958 roku, które zdefiniowały animację jako medium zdolne do przekazywania skomplikowanych, istotnych treści społecznych i filozoficznych.

Lenica stworzył film „A”, który w prostej formie ukazuje zmagania pojedynczego człowieka z terrorem reprezentowanym przez pierwszą literę alfabetu. Konflikt jednostki z aparatem przemocy jest tu wyraźnie zauważalny. Tematyka ta przewija się również w innych dziełach, takich jak „Pan Głowa”, „Adam 2”, „Nosorożec” oraz „Wyspa R.O.”. W swojej twórczości Lenica wielokrotnie odnosił się do balansowania „między groteską a dramatem”, eksplorując mit Ikara w „Labiryncie”, a także wykorzystując niskokulturowych bohaterów, takich jak Fantomas w „Fantorro”. Problemy absurdalnego istnienia, których echa można odnaleźć w Kafkowskich motywach, przewijają się w filmach „Labirynt”, „A”, „Adam 2”, podczas gdy surrealistyczne zestawienia przedmiotów przypominają prace Maxa Ernsta, obecne w „Panu Głowie”, „Nowym Janko Muzykant” oraz „Labiryncie”.

Lenica ukazuje kontrasty pomiędzy estetyką secesji a przeżyciami związanymi z okupacją, co widoczne jest w „Krajobrazie”. Groteskowe i przerażające postaci inspirowane „Królem Ubu” A. Jarry’ego dopełniają jego bogatą i różnorodną paletę twórczą. Mimo szerokiego zakresu tematów, technik i gatunków, styl Lenicy pozostaje rozpoznawalny, co czyni jego dzieła unikalnymi w polskiej kinematografii animacyjnej.

Źródła i inspiracje filmowe

W twórczości Jana Lenicy dostrzegamy głębokie przesłania i różnorodne inspiracje artystyczne. W jego filmach można odnaleźć nawiązania do eksperymentalnych prac z lat dwudziestych XX wieku, inspiracje czerpane z dzieł F. Légera oraz elementy wpływające na rozwój animacji, które mają swoje korzenie w filmach Georgesa Mélièsa. Dodatkowo, filmowe obsesje Chaplina w postaci powracającego motywu „człowieczka w meloniku” również stanowią istotny komponent artystyczny, widoczny w wielu dziełach Lenicy, począwszy od jego debiutu.

Nie sposób pominąć również rozrywkowych odniesień do kulturowych stereotypów, jak choćby w filmach takich jak „Nowy Janko Muzykant” oraz „Fantorro – ostatni sprawiedliwy”. W dziełach Lenicy dostrzegamy także surrealistyczną grę, zwłaszcza w „Martwej naturze”, która prowokuje do głębszej refleksji. W dziełach takich jak „Był sobie raz…” oraz „Dom” możemy odnaleźć elementy nowoczesności, które zrywały z dotychczasowymi formułami w filmie animowanym, odchodząc od baśniowej fabuły ku abstrakcji i swobodnemu wyrażaniu myśli.

Film „Był sobie raz…” zawierał aluzje do malarstwa abstrakcyjnego i jazzu, co wskazuje na szerokie horyzonty artystyczne Lenicy. W literackich inspiracjach artysty można zauważyć wyraźne powiązania z twórczością Kafki, Bruno Schulza, Witolda Gombrowicza, Stefana Themersona, Sławomira Mrożka, André Pieyre de Mandiargues i Ionesco. Współczesne odniesienia do kultury i sztuki ukazują jego szerokie zainteresowania, które wykraczają poza jedną konkretną dziedzinę.

Jednak rodowód wizji Lenicy jest znacznie bardziej skomplikowany. Dążył on do tworzenia unikalnego języka plastycznego, inspirowanego minionymi epokami i różnorodnymi stylami artystycznymi, takimi jak dziewiętnastowieczna grafika ilustracyjna, prehistoria oraz początki kina, secesja oraz sztuka naiwna. Jego prace nie były oparte na jednym wzorcu, lecz ewoluowały przez lata, co było również widoczne w jego twórczości graficznej.

Nowatorstwo Lenicy i Borowczyka polegało na nobilitowaniu plastyki jako principalnego elementu filmu animowanego, przekształcając ją z podrzędnego elementu do głównego komponentu narracji. To właśnie oni przynieśli do animacji „język plakatu” i skrótu graficznego, co przyczyniło się do majestatycznego zakończenia „Pana Głowy”, które stanowi przykład nowej jakości w animacji.

Filmografia

Jan Lenica to niezwykle utalentowany twórca filmowy, który przez lata swojej kariery zrealizował wiele znaczących dzieł. Poniżej przedstawiamy przegląd jego filmografii, podkreślając różnorodność ról, jakie pełnił w swoich projektach.

• 2001 – WYSPA R.O.: Reżyseria, Scenariusz, Opracowanie plastyczne,
• 1998 – WYSPA JANA LENICY: Bohater filmu,
• 1995 – JAN LENICA: Bohater filmu,
• 1994 – LENICA: Bohater filmu,
• 1979 – UBU ET LA GRANDE GIDOUILLE: Reżyseria, Scenariusz,
• 1975 – UBU ROI: Reżyseria, Scenariusz,
• 1974 – LANDSCAPE: Reżyseria, Scenariusz,
• 1972 – FANTORRO – LE DERNIER JUSTICIER: Reżyseria, Scenariusz,
• 1969 – STILLEBEN: Reżyseria, Scenariusz,
• 1968 – ADAM 2: Reżyseria, Scenariusz,
• 1966 – WEG ZUM NACHBARN (Lenica J.): Reżyseria, Scenariusz, Producent,
• 1965 – LA FEMME – FLEUR: Reżyseria, Scenariusz,
• 1964 – A: Reżyseria, Scenariusz,
• 1963 – DIE NASHÖRNER: Reżyseria, Scenariusz,
• 1962 – LABIRYNT (Lenica Jan): Reżyseria, Scenariusz, Opracowanie plastyczne,
• 1961 – ITALIA 61: Reżyseria,
• 1960 – NOWY JANKO MUZYKANT: Reżyseria, Scenariusz, Opracowanie plastyczne,
• 1959 – MONSIEUR TÊTE: Reżyseria, Scenariusz,
• 1958 – DOM (Borowczyk Walerian, Lenica Jan): Reżyseria, Scenariusz,
• 1957 – SZTANDAR MŁODYCH: Reżyseria,
• 1957 – STRIP-TEASE: Reżyseria,
• 1957 – NAGRODZONE UCZUCIA: Reżyseria,
• 1957 – DNI OŚWIATY: Reżyseria,
• 1957 – BYŁ SOBIE RAZ…: Realizacja.

W twórczości Jana Lenicy można dostrzec różnorodne podejścia do kinematografii, zarówno jako reżysera, scenarzysty, jak i artysty odpowiedzialnego za wizualną stronę filmów. Jego zdolność do łączenia różnych ról artystycznych czyni go wyjątkową postacią w polskim świecie filmu.

Ordery i odznaczenia

Jan Lenica, znany ze swojego wkładu w sztukę, otrzymał liczne odznaczenia, które są wyrazem uznania dla jego osiągnięć. Poniżej znajdują się szczegóły na temat wyróżnień, które mu nadano:

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, przyznany 25 lipca 1994 roku,
• Złoty Krzyż Zasługi, otrzymany 19 lipca 1955 roku,
• Medal 10-lecia Polski Ludowej, nadany 12 stycznia 1955 roku.

Nagrody filmowe

Jan Lenica, znakomity polski twórca filmów animowanych, zdobył liczne nagrody na międzynarodowych festiwalach. Jego prace były doceniane na całym świecie, od lat 50-tych aż do 2000 roku. Poniżej przedstawiamy chronologiczny przegląd jego najważniejszych osiągnięć filmowych:

• 2002 – Złota Kreska podczas Ogólnopolskiego Festiwalu Autorskich Filmów Animowanych w Krakowie,
• 1973 – LABIRYNT zdobył V miejsce w plebiscycie najlepszych filmów animowanych świata na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Animowanych w Annecy,
• 1969 – STILLEBEN Prime a la qualité – honorowane w Francji,
• 1969 – ADAM 2 otrzymał Państwową Nagrodę Filmową w Niemieckiej Republice Federalnej,
• 1967 – DIE NASHORNER w Кordobie (FFK) – uhonorowane I Nagrodą,
• 1966 – LA FEMME – FLEUR w Wenecji (MFFK i D) – przyznano mu „Złotego Lwa św. Marka”,
• 1965 – A zdobyło Grand Prix za najlepszy film krótkometrażowy na festiwalu w Prades,
• 1965 – A otrzymało Państwową Nagrodę Filmową w RFN,
• 1965 – A uhonorowane w Oberhausen (MFFK) nagrodą NRD-owskiej Ligi Przyjaźni między Narodami – Grand Prix w kategorii filmów animowanych,
• 1964 – DIE NASHÖRNER zyskało Państwową Nagrodę Filmową w RFN,
• 1964 – DIE NASHÖRNER zdobyło Wyróżnienie Jury w Oberhausen (MFFK),
• 1964 – DIE NASHÖRNER nagrodzone Honorową Nagrodą Francuskiej Akcji Premiowania Osiągnięć w Sztuce Filmowej,
• 1964 – LABIRYNT (Lenica Jan) uhonorowany specjalną nagrodą za animację w Melbourne (MFF),
• 1964 – DIE NASHÖRNER zdobyło Dyplom Honorowy w Melbourne (MFF),
• 1964 – DIE NASHÖRNER nagrodzone Dyplomem Uznania na Krakowskim Festiwalu Filmowym,
• 1964 – LABIRYNT (Lenica Jan) zdobył Grand Prix w kategorii filmu animowanego w Buenos Aires (MFFK),
• 1963 – LABIRYNT (Lenica Jan) otrzymał nagrodę w kategorii filmów o sztuce na Biennale Młodych w Paryżu,
• 1963 – LABIRYNT (Lenica Jan) pierwsza nagroda w kategorii filmu eksperymentalnego na MFFK w Oberhausen,
• 1963 – LABIRYNT (Lenica Jan) I Nagrodę „Złoty Smok wawelski” w kategorii filmów animowanych w Krakowie (Ogólnopolski Festiwal Filmów Krótkometrażowych),
• 1963 – LABIRYNT (Lenica Jan) nagrodzone nagrodą FIPRESCI na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Animowanych w Annecy,
• 1962 – NOWY JANKO MUZYKANT zdobył nagrodę ZAIKS-u za scenariusz,
• 1962 – ITALIA 61 w Krakowie – II Nagroda „Srebrny Smok wawelski” w kategorii filmów animowanych,
• 1961 – MONSIEUR TÊTE w Tours – nagrodzone nagrodą FIPRESCI,
• 1961 – NOWY JANKO MUZYKANT zdobył Syrenkę Warszawską (Nagroda Klubu Krytyki Filmowej SDP),
• 1961 – NOWY JANKO MUZYKANT I Nagroda „Złoty Smok wawelski” w Krakowie,
• 1960 – MONSIEUR TÊTE zdobył Grand Prix w kategorii filmu animowanego w Oberhausen (MFFK),
• 1960 – MONSIEUR TÊTE uhonorowane Nagrodą Emila Cohla w Paryżu,
• 1958 – BYŁ SOBIE RAZ… zdobyło Syrenkę Warszawską (Nagroda Klubu Krytyki Filmowej) w kategorii film krótkometrażowy,
• 1958 – BYŁ SOBIE RAZ… nagrodzone „Złotym Dukatem” w Mannheim (MFF),
• 1958 – DOM (Borowczyk Walerian, Lenica Jan) zdobył Grand Prix na Międzynarodowym Konkursie Filmów Eksperymentalnych w Brukseli (Konkurs odbył się w ramach EXPO-58),
• 1957 – BYŁ SOBIE RAZ… zdobył „Złotego Lwa św. Marka” na Festiwalu Filmowym w Wenecji w kategorii filmów eksperymentalnych,
• 1957 – BYŁ SOBIE RAZ… III Nagroda na PFAnimowanych w Warszawie.

---

Oceń: Jan Lenica

---