Aleksander Janta-Połczyński

---

Życiorys

1908–1939

Aleksander Janta-Połczyński pochodził z wpływowej rodziny ziemiańskiej, która miała swoje korzenie w pomorskiej ziemi, a ich rezydencja znajdowała się w Małej Komorzy w pobliżu Tucholi. Ukończył szkołę w Poznaniu, a następnie, w latach 1926-1927, odbył służbę wojskową w dywizjonie Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu. Po tych doświadczeniach pracował w 15 pułku ułanów poznańskich. Kontynuował swoją edukację, studiując polonistykę oraz ekonomię na Uniwersytecie Poznańskim, lecz z powodu różnych okoliczności nie zdołał odebrać dyplomu.

Był aktywnym członkiem środowiska literackiego w Poznaniu i brał udział w pracach grup literackich takich jak „Loża” oraz „Klub Szyderców”. Jego prace ukazywały się w prasowych publikacjach, takich jak „Kurjer Warszawski” oraz „Gazeta Polska”. Lata 1929-1931 spędził w Paryżu, gdzie uczęszczał do Haute École des sciences sociales, jednak również i te studia porzucił. W tym okresie odbył liczne podróże po świecie, w tym do takich krajów jak Chiny, Japonia, Etiopia, Indie, Afganistan, Syjam, Birma, Indochiny, Mongolia, Formoza, USA, ZSRR oraz kraje Europy Zachodniej. Relacjonował te wyprawy w ramach reportaży, które były publikowane m.in. w „Wiadomościach Literackich”, gdzie na przykład w 1932 roku ukazał się jego 12-odcinkowy cykl „Wzdłuż i wszerz przez ZSRR”. Dodatkowo wykonał wiele wywiadów, w tym z takimi postaciami jak Alfred Douglas, Gandhi, Haile Selassie I, Roosevelt, Chaplin, Dreiser, Eisenstein oraz Gide. Wybuch II wojny światowej zastał go w Paryżu.

1939–1945

Po rozpoczęciu II wojny światowej, Janta-Połczyński pracował jako korespondent wojenny. Podczas kampanii francuskiej w 1940 roku był oficerem Oddziału I Sztabu 1 Dywizji Grenadierów. Po dostaniu się do niewoli, udało mu się uciekać w 1942 roku, po czym zaangażował się w działalność francuskiego ruchu oporu i dotarł do Wielkiej Brytanii.

Dnia 8 kwietnia 1943 roku, w stopniu podporucznika rezerwy kawalerii, został przydzielony do 1 Samodzielnej Brygady Strzelców. 13 maja 1943 roku przeniesiono go z dowództwa 1 Dywizji Grenadierów do Stacji Zbornej Oficerów Rothesay, natomiast od 15 maja 1943 roku na sześć miesięcy otrzymał urlop bez uposażenia. W 1944 roku rozpoczął pracę w Polish Information Center w Nowym Jorku, gdzie prowadził działania związane z propagowaniem informacji o polskim udziale w wojnie, a także odbywał podróże po Stanach Zjednoczonych. W tym samym roku wstąpił do 1 Dywizji Pancernej jako korespondent wojenny, biorąc udział w walkach w Belgii i Holandii, współpracował z „Polska Walcząca”, gdzie poruszał kwestie dotyczące polskich jeńców pod pseudonimem Jacek Lis oraz z innymi tytułami gazet wydawanych w czasie wojny na uchodźstwie.

1945-1974

Po zakończeniu II wojny światowej Janta-Połczyński kontynuował swoje życie na emigracji, przebywając w Niemczech, Francji oraz Anglii, a ostatecznie osiedlił się w Nowym Jorku w 1945 roku, a także bywał w Buffalo. Współpracował z paryską „Kulturą” Jerzego Giedroycia oraz Tygodnikiem Polskim. W lipcu 1948 roku odwiedził Polskę, a relację z tej wizyty zamieścił w „Kulturze” pod tytułem „Wracam z Polski”. Osobiste podejście do odbudowy kraju po wojnie, bez omówienia totalitarnego charakteru reżimu komunistycznego, wywołało krytykę ze strony wielu środowisk emigracyjnych, w tym ze strony Jana Lechonia oraz Zygmunta Nowakowskiego. Generał Władysław Anders zakazał dystrybucji numerów „Kultury” z kontrowersyjnymi fragmentami, co doprowadziło do znaczących napięć w relacjach pomiędzy wydawcami „Kultury” oraz Inspektorem Generalnym Sił Zbrojnych. Ostatecznie Jerzy Giedroyc opublikował całość reportażu pod tytułem „Wracam z Polski. 1948” na własny koszt w 1949 roku.

W Nowym Jorku Janta-Połczyński pracował w Fundacji Kościuszkowskiej jako asystent zarządu w latach 1955–1956 oraz współpracował z Fundacją Paderewskiego. Od 1954 roku piastował stanowisko prezesa Amerykańskiej Rady Polskich Klubów Kulturalnych, natomiast od 1960 roku prowadził antykwariat druków słowiańskich z Aleksandrem Hertzem oraz był członkiem zarządu Polish Institute of Arts and Sciences of America. W jego twórczości literackiej znalazły się publikacje w prasie emigracyjnej, m.in. w „Dzienniku Polskim i Dzienniku Żołnierza”, „Wiadomościach”, „Kulturze” oraz „Związkowcu”. Od lat 60. był związany z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa, a w 1972 roku ponownie przyjechał do Polski.

Dnia 1937 roku ożenił się z Japonką, jednak powstaje wątpliwość, czy małżeństwo to miało miejsce naprawdę. W 1949 roku poślubił Walentynę Stocker-Pacewicz, z którą pozostał do końca swojego życia. Istnieją również informacje sugerujące, iż Aleksander Janta-Połczyński mógł być osobą homoseksualną.

W 1975 roku jego prochy zostały przeniesione z USA i złożone na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (katakumby-120-3).

Twórczość

Debiut literacki Aleksandra Janty-Połczyńskiego miała miejsce w 1928 roku, kiedy to zaprezentował swoje wspomnienia myśliwskie zatytułowane O świcie, poprzedzone wstępem autorstwa Juliana Ejsmonda. Już rok później, w 1929, wydał tomy As pik. Seans w trzech aktach oraz poezje Śmierć białego słonia. Kontynuując swoją twórczość, dwa lata później, w 1930, opublikował wiersze w zbiorze Krzyk w cyrku, a w 1933 roku kolejną książkę, Leśny pies, która zawierała zbiór nowel.

W miarę rozwoju swojej kariery, reportaże pisarza zdobyły szerokie uznanie, ogłoszone zarówno w prasie, jak i w autorskich tomach. Wśród nich wymienia się tytuły takie jak Patrzę na Moskwę (1933), W głąb ZSRR (1933), Made in Japan (1935), Odkrycie Ameryki (1935), Stolica srebrnej Magii (1936), oraz Ziemia jest okrągła (1935). W książce Na kresach Azji, pisarz zabiera swoich czytelników w podróż przez Indie, Afganistan, Birmę, Syjam, Indochiny, Chiny, Mongolię, Formozę i Japonię, mając na uwadze wydanie tej pozycji w 1939 roku.

Janta-Połczyński przed II wojną światową wprowadził do swojego dorobku także tomy poetyckie, takie jak Biały pociąg, Wielki wóz (1935), oraz Serce na wschód (1938). Czas wojny to okres, kiedy publikował tomy Psalmy oraz Ściana milczenia, oba w 1944 roku. W 1944 roku, pisarz zrealizował także wspomnienia I Lied to live. A year as a German family slave, które w 1945 roku ukazały się po polsku jako Kłamałem, aby żyć.

W 1949 roku zaprezentował głośny tom reportaży Wracam z Polski. Zawiera on analizy dotyczące Warszawy, Wrocławia, Krakowa, Poznania, Szczecina oraz różnych aspektów życia, polityki, gospodarki, sztuki, ludzi oraz zagadnień społecznych. W swoim powojennym dorobku literackim, autor posiada także tomy poezji: Widzenie wiary (1946) oraz Dzieje pewnego romansu (1950).

Dalsze jego prace to Młyn w Nadolniku. Pamiętnik pomorski (1950), Znak tożsamości. Wybór z trzydziestolecia (1958), a także Przestroga dla wnuków (1971) i Po samo dno istnienia (1972). Oprócz tego, Janta-Połczyński publikował poezje satyryczne pod wspólnym tytułem Pisma przygodne (w trzech tomach w latach 1950-1952) oraz Bajkę o cieniu (1954), w tym również opowiadanie Wielka gafa księżny Bałaganow (1960) i dramat Linia podziału (1963).

W twórczości autora znajdziemy także zbiory opowiadań oraz powieść Flet i apokalipsa (1964), autobiografię Duch niespokojny (1957), a także wspomnienia Losy i ludzie. Spotkania-przygody-studia, 1930-1960 (1961) oraz Nowe odkrycie Ameryki (1973). Na uwagę zasługują również szkice oraz reportaże zawarte w Księdze podróży, przygód i wspomnień (1967) oraz Pamiętniku indyjskim (1970), a także eseje zatytułowane Przyjemnie zapoznać (1972).

Warto dodać, że Janta-Połczyński był także tłumaczem z języka japońskiego, tworząc antologię Godzina dzikiej kaczki (1966) oraz z angielskiego, w tym zbioru Robert Frost i inni poeci amerykańscy (1970). Jego śmierć zakończyła prace nad książką A history of Nineteenth Century American-Polish Music with annotated Bibliography and Illustrations, która została ukończona przez Michała Sprusińskiego oraz Johna Głowackiego, a opublikowana w 1982 roku. Dla edytora krajowego Michał Sprusiński przygotował również wybory z wcześniejszych tekstów, takich jak Nic własnego nikomu (1977) oraz Lustra i reflektory (1982), jak również poezję Śnił mi się krzyk (1979).

Ordery i odznaczenia

Osoba ta została wyróżniona licznymi odznaczeniami i orderami, co dowodzi jej znaczenia w historii. Na szczególną uwagę zasługują następujące wyróżnienia:

• Krzyż Walecznych,
• Srebrny Wawrzyn Akademicki, przyznany 7 listopada 1936 roku,
• „Croix de guerre”, francuskie odznaczenie.

Upamiętnienie

W 2021 roku z inicjatywy lokalnych władz, na skrzyżowaniu jednej z ulic w nowojorskiej dzielnicy Queens wprowadzono nowe nazewnictwo, które oddaje hołd parze znanych postaci – Walentynie i Aleksandrowi Janta-Połczyńskim.

Nagrody

W dorobku Aleksandra Janta-Połczyńskiego znajduje się szereg prestiżowych wyróżnień, które potwierdzają jego wybitny wkład w literaturę. Poniżej przedstawiamy listę jego nagród:

• 1963 – Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie przyznał mu nagrodę im. Herminii Naglerowej za całokształt twórczości,
• 1966 – Otrzymał Nagrodę Fundacji Jurzykowskiego,
• 1968 – Nagroda wydawnictwa Roy Publishers im. Mariana Kistera za tom Godzina dzikiej kaczki,
• 1973 – Uhonorowany Nagrodą im. Anny Godlewskiej za całokształt twórczości,
• 1973 – Nagroda nowojorskiego wydawnictwa „Contra” za książkę Losy i ludzie.

Publikacje książkowe

Oto zbiór wielu publikacji Aleksandra Janta-Połczyńskiego, które ukazały się na przestrzeni lat. Autor, znany ze swojej działalności literackiej, stworzył liczne dzieła zarówno w formie prozy, jak i poezji.

• „O świcie. Z wspomnień i tematów myśliwskich”, Fiszer i Majewski, Poznań 1928,
• „Śmierć białego słonia”, poezje, druk Jana Kuglina, Poznań 1929,
• „Biały pociąg”, poezje, druk Jana Kuglina, Poznań 1932,
• „Krzyk w cyrku”, poezje, Paryż 1932,
• „W głąb ZSRR”, wydawnictwo Rój, Warszawa 1933,
• „Patrzę na Moskwę”, wydawnictwo Dziennika Poznańskiego, Poznań 1933,
• „Leśny pies”, wydawnictwo Dziennika Poznańskiego, Poznań 1934,
• „Wielki wóz”, poezje, druk Jana Kuglina, Poznań 1935,
• „Made in Japan”, Towarzystwo Polsko-Japońskie, Warszawa 1935,
• „Stolica srebrnej magii”, wydawnictwo Rój, Warszawa 1935,
• „Ziemia jest okrągła”, wydawnictwo Rój, Warszawa 1935,
• „Odkrycie Ameryki”, wydawnictwo Przeworskiego, Warszawa 1935,
• „Serce na Wschód”, poezje, druk Jana Kuglina, Poznań 1938,
• „Na kresach Azji”, wydawnictwo Rój, Warszawa 1939,
• „Psalmy”, poezje, Oficyna Samuela Tyszkiewicza, Nicea 1943,
• „Ściana milczenia”, poezje, Oficyna Samuela Tyszkiewicza, Nicea 1944,
• „Thirteen Polish Psalms”, Londyn 1944,
• „Ściana milczenia”, poezje, wyd. 2 uzupełnione, Londyn 1944,
• „I Lied to Live”, Roy Publishers, New York-London 1944-1945,
• „Kłamałem aby żyć”, Nowy Jork 1945 (Warszawa 1946),
• „Psalmy z Domu Niewoli”, poezje, Książnica Polska, Glasgow 1944 (Nowy Jork 1945),
• „Widzenie Wiary”, poezje, nakładem autora, Montreal 1946,
• „Bound with Two Chains”, Roy Publishers, Nowy Jork 1946,
• „Wracam z Polski”, Societe Nouvelle d’Imprimerie et d’Edition, Paryż 1946,
• „Psalms of Captivity”, Pocahontas Press, Nowy Jork 1947,
• „Dzieje pewnego romansu”, poezje, nakładem przyjaciół, Paryż 1950,
• „Młyn w Nadolniku”, poezje, wyd. Franciszek Prochazka, Paryż 1950,
• „Pisma przygodne, I. Morska i kolonialna czyli wprawa po sens w emigracji…”, poezje, Anatol Girs Press, Detroit 1950,
• „Pisma przygodne, II. Pochwała własnych nóg”, poezje, Anatol Girs Press, Detroit 1951,
• „Pisma przygodne, III. Przytyk do pewnych polityk”, poezje, Anatol Girs Press, Detroit 1952,
• „Bajka o cieniu: poemat absurdystyczny”, poezje, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1954,
• „Duch niespokojny”, Gryf, Nowy Jork-Londyn 1957,
• „Znak Tożsamości”, poezje, Polish Book Importing, co., Nowy Jork-Londyn 1958,
• „Wielka gafa księżnej Bałaganow”, Składnica Książki Polskiej, Buenos Aires 1960,
• „Losy i ludzie”, Wiadomości (Londyn) i Polski Instytut Naukowy (Nowy Jork), Nowy Jork-Londyn 1961,
• „Linia Podziału”, poezje, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1963,
• „Flet i Apokalipsa”, nakładem czytelników, Nowy Jork-Londyn 1964,
• „Godzina dzikiej kaczki”, tłumaczenia poezji japońskiej, Oficyna Stanisława Gliwy, Southend-on-Sea 1966,
• „Księga podróży, przygód i przypomnień”, Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1967,
• „Robert Frost i inni poeci amerykańscy”, tłumaczenia poezji amerykańskiej, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1970,
• „Schron (epilog w jednej odsłonie)”, Londyn 1970,
• „Przestroga dla wnuków”, poezje, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1971,
• „Pamiętnik indyjski”, Londyn 1971,
• „Po samo dno istnienia”, poezje, Oficyna Stanisława Gliwy, Londyn 1972,
• „Nowe odkrycie Ameryki”, Libella, Paryż 1973,
• „Przestrogi drugie”, poezje, Sigma Press, Albany 1973.

Źródła i bibliografia

Oto zbiór niezbędnych źródeł oraz publikacji dotyczących Aleksandra Janta-Połczyńskiego, które stanowią fundament dla dalszych badań i studiów nad jego życiem oraz twórczością:

• Rozkazy dzienne 1 Samodzielnej Brygady Strzelców i 1 Dywizji Grenadierów, sygn. R.27. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1943. [dostęp 2017-01-14],
• Bolesław Klimaszewski, Ewa R. Nowakowska, Wojciech Wyskiel, Mały słownik pisarzy polskich na obczyźnie, 1939–1980, wyd. Interpress 1992,
• Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. Tom 1, wyd. PWN, Warszawa 2000 (biogram Jana Wojnowskiego),
• Wiesława Piątkowska-Stepaniak, Polska w Nowym Jorku. Idee, spory, nadzieje emigracji politycznej w latach 1940–1990, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2012 (tam biogram),
• Rocznik Oficerski Rezerw 1934, Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, Warszawa 1934, L.dz. 250/mob. 34,
• Stanisław Radomyski, Zarys historii Szkoły Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu 1926-1939, Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, Pruszków 1992, ISBN 83-85621-06-7,
• Michał Folega, Życie na świat otwarte. Aleksander Janta-Połczyński, Tuchola 2014.

---

Oceń: Aleksander Janta-Połczyński

---