Pomnik Ofiar Czerwca 1956

---

Przygotowania

W wyniku wydarzeń sierpnia 1980, inicjatywa budowy pomnika upamiętniającego Czerwiec ’56 zyskała na znaczeniu w Poznaniu. Grupa przedstawicieli Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego Wielkopolska NSZZ Solidarność, podczas walnego zebrania 10 października 1980, zgłosiła postulat w tej sprawie. Został on z entuzjazmem przyjęty przez zebranych, co doprowadziło do powstania 21 października Społecznego Komitetu Budowy Pomnika Czerwca 1956, któremu przewodniczył Roman Brandstaetter.

Plany zakładały postawienie pomnika z okazji 25 rocznicy poznańskich wydarzeń, dlatego też komitet szybko przystąpił do organizacji zbiórek publicznych oraz wydarzeń kulturalnych i sportowych. Dzięki tym wysiłkom, społeczność lokalna mogła się zaangażować, co w dużej mierze przyczyniło się do obudzenia pamięci o Czerwcu.

Następnym krokiem będącym realizacją projektu było ogłoszenie konkursu na koncepcję budowy pomnika, który miał miejsce 5 grudnia 1980. Już w tym samym miesiącu przeprowadzono kolejny konkurs, tym razem dotyczący treści napisu na pomniku oraz czterech tablic pamiątkowych. Tablice miały znaleźć się przed bramą główną zakładów Hipolita Cegielskiego (HCP), specjalizującymi się w budowie lokomotyw i wagonów, ZNTK oraz MPK.

Po długich dyskusjach, 6 lutego 1981, zapadła decyzja o przyjęciu projektu autorstwa rzeźbiarza Adama Graczyka oraz architekta Włodzimierza Wojciechowskiego, który nosił godło „Jedność”. Jego wizja przedstawiała dwa kroczące krzyże spięte jednym ramieniem, na którym znajdowały się więzy, a boku krzyży czuwający orzeł.

Wciąż pozostawały do rozstrzygania kwestie dotyczące miejsca lokalizacji pomnika oraz uzyskania zgody władz na jego postawienie. Komitet budowy rozważał kilka lokalizacji, a ostatecznie podjęto decyzję, że pomnik powinien stanąć na placu Mickiewicza. Było to szczególne miejsce, ponieważ to właśnie tam w 1956 roku wielotysięczny tłum upomniał się o swoje prawa i wolność. Miejsce to miało również bogatą historię, gdyż w 1932 roku w tym samym miejscu stanął Pomnik Serca Jezusowego – Pomnik Wdzięczności za odzyskaną niepodległość, który został zniszczony przez hitlerowców w trakcie II wojny światowej. Niestety, władze starały się zablokować instalację pomnika, co potwierdziła decyzja administracyjna wydana 16 czerwca 1981.

Budowa

Większość prac przy budowie pomnika była zrealizowana w zakładach Cegielskiego, jednakże wsparcie oferowało wiele innych lokalnych i krajowych przedsiębiorstw. Pomet i ZNTK również angażowały się w działania związane z realizacją projektu, a do kluczowych partnerów zaliczało się Poznańskie Przedsiębiorstwo Robót Budowlanych nr 1, które było odpowiedzialne za wykonanie fundamentów.

Podczas realizacji projektu, twórcy napotkali szereg trudności, z których najpoważniejszą okazał się niedobór materiałów, szczególnie tych o wymaganej jakości. Zasadniczym problemem była stal niezbędna do wytworzenia głównych elementów pomnika. Aby zdobyć odpowiednią blachę, konieczna była osobista interwencja przedstawicieli NSZZ Solidarność HCP w kilku ministerstwach. Po wielu staraniach, pierwsza dostawa materiału miała miejsce 29 kwietnia 1981 roku.

Spawanie konstrukcji pomnika odbyło się w spawalni Fabryki Silników Okrętowych W2, gdzie użyto blach dostarczonych z Huty Batory. Dzięki intensywnej pracy, 23 maja złożono akt erekcyjny w podstawie fundamentów. Kulminacja robót miała miejsce 19 czerwca, o godzinie 14, kiedy to z bramy zakładów HCP ruszyły ciężarówki z konstrukcjami krzyży na plac Mickiewicza. Wówczas zgromadzone tłumy zaśpiewały „Boże, coś Polskę …”, a po przybyciu na plac odegrano hymn narodowy.

W ciągu zaledwie kilku godzin monterzy zdołali złożyć pomnik, który mieszkańcy Poznania mieli okazję podziwiać jeszcze tego samego wieczoru. Ostatnie prace montażowe zakończono 26 czerwca, co pozwoliło na to, aby budowla była gotowa na dwa dni przed uroczystościami z okazji 25. rocznicy.

Równoległe przygotowania i obchody 25. rocznicy

W trakcie budowy pomnika, równocześnie toczyły się intensywne przygotowania do pierwszych oficjalnych obchodów Czerwca ’56. Uczestnicy tych wydarzeń mieli na celu wykorzystanie pozytywnego klimatu politycznego, który panował wówczas. Aby podkreślić znaczenie tych wydarzeń, zaplanowano różnorodne działania edukacyjne i promocję pamięci historycznej.

Na początek rozpoczęto organizację wystaw, sesji naukowych i odczytów, a także wybito kilka medali pamiątkowych. Z szczególnym zainteresowaniem przyjęto premierę spektaklu „Oskarżony: Czerwiec Pięćdziesiąt Sześć”, który został przygotowany przez Teatr Nowy. W ramach tego przedsięwzięcia stworzono również monografię poświęconą czerwcowym wydarzeniom, noszącą tytuł „Poznański Czerwiec 1956”, redagowaną przez Jarosława Maciejewskiego oraz Zofię Trojanowiczową.

Warto odnotować, że NSZZ Solidarność HCP aktywnie działało na rzecz zmiany nazw poznańskich ulic w kontekście uczczenia pamięci o tragicznych wydarzeniach z czerwca 1956 roku. 27 czerwca 1981 roku miało miejsce odsłonięcie tablic pamiątkowych w różnych miejscach ściśle związanych z tymi dramatycznymi momentami, takich jak: przed zajezdnią MPK przy ul. Gajowej, przed bramą ZNTK na ul. Roboczej, przy bramie głównej HCP oraz przed Fabryką Lokomotyw i Wagonów (W3), a także na frontonie budynku szpitala im. Franciszka Raszei oraz przy ul. Romka Strzałkowskiego.

W trakcie tych uroczystości, msze świętą celebrował abp Jerzy Stroba, a homilię wygłosił kard. Franciszek Macharski. Kulminacyjnym punktem obchodów był dzień odsłonięcia pomnika, które miało miejsce na placu Mickiewicza i przyciągnęło około 200 000 uczestników. O godz. 10.00 obie fabriki oraz kościoły dały sygnał do rozpoczęcia ceremonii.

Wydarzenia poprzedziły oficjalne wystąpienia, w których uczestniczyli m.in. przewodniczący Społecznego Komitetu Budowy Pomnika, Zdzisław Rozwalak, nieformalny przywódca Czerwca Stanisław Matyja oraz przewodniczący NSZZ Solidarność Lech Wałęsa. Ceremonia odsłonięcia pomnika została dokonana przez Stanisława Matyję i Annę Strzałkowską. Po jego poświęceniu przez abpa Józefa Strobę, odbył się apel poległych, podczas którego z wieży Zamku Cesarskiego zwisała ogromna szarfa z nazwiskami ofiar oraz odbyła się uroczysta msza, na której odczytano telegram od Jana Pawła II.

Późniejsze dzieje

Wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku nadało krzyżom nowy wymiar, stając się symbolem walki o wolność. Od tego momentu Plac Mickiewicza oraz Pomnik Ofiar Czerwca 1956 przyciągały tłumy mieszkańców Poznania, którzy manifestowali swoje przywiązanie do idei niezależności oraz swoich praw. W każdą rocznicę Czerwca, a także w czasie innych wydarzeń związanych z walką o wolność, okolice pomnika były pod stałym nadzorem sił milicyjnych oraz Służby Bezpieczeństwa. Mimo restrykcji, kiedy to po tragicznych wydarzeniach w kopalni „Wujek” nieznana osoba domalowała datę 1981, a następnie została ona zamalowana białą farbą, mieszkańcy Poznania nie poddali się.

Okolicznościowe msze święte, które odbywały się w kościele o.o. Dominikanów oraz w kościele Najświętszego Zbawiciela, często kończyły się nieudaną próbą przemaszerowania pod Poznańskie Krzyże. Niestety, takie manifestacje zwykle kończyły się brutalnym rozrachunkiem ze strony służb bezpieczeństwa, a najlepszym przykładem były wystąpienia w 1982 roku, kiedy to ZOMO i MO brutalnie pobili dwóch młodych ludzi: Wojciecha Cieślewicza oraz Piotra Majchrzaka.

Wydarzenia te przyczyniły się do tego, że symbol Poznańskich Krzyży zyskał na znaczeniu, stając się rozpoznawalnym znakiem opozycji. Pojawiał się na ulotkach, plakatach, a także w prasie podziemnej. Krzyże stały się w sposób naturalny nosicielami niepodległościowych i wolnościowych dążeń mieszkańców Wielkopolski.

Pielgrzymka Jana Pawła II do Poznania 20 czerwca 1983 roku miała być symboliczna. Papież pragnął modlić się z wiernymi przy Poznańskich Krzyżach, oddać hołd poległym za wolność w 1956 roku, jednak władze odmówiły mu odprawienia mszy w tym miejscu, proponując alternatywnie Park Kultury. Dopiero 14 lat później, podczas VI pielgrzymki do Polski, 3 czerwca 1997 roku, papież zgromadził młodzież na placu Mickiewicza, gdzie modlił się pod Pomnikiem za ofiary Poznańskiego Czerwca.

Po zakończeniu stanu wojennego, wszelkie uroczystości związane z Pomnikiem odbywały się w znacznie mniej napiętej atmosferze. Dopiero po transformacji ustrojowej w 1989 roku można było w pełni zadbać o pamięć tego tragicznego wydarzenia. Reaktywowany NSZZ Solidarność, lokalne władze oraz mieszkańcy Poznania co roku gromadzą się pod pomnikiem i tablicami pamiątkowymi, aby oddać hołd poległym i wspominać tę trudną epokę w historii.

Pomnik, który został postawiony z wielkim trudem w 1981 roku, niestety wymagał renowacji po dekadzie eksploatacji. Brak prac konserwacyjnych negatywnie wpłynął na jego stan, jednak, dzięki zaangażowaniu Społecznego Zespołu ds. Pomnika Czerwca 1956, udało się zrealizować potrzebne prace. W rezultacie, pod pomnikiem odbyły się uroczyste obchody 35. rocznicy wydarzeń. Renowacja miała miejsce w kwietniu 1989 roku, a wśród prac, które zostały wykonane, znalazło się piaskowanie monumentu. Ofiarnie umieszczono również brakującą datę 1981.

50. rocznica Czerwca 1956

Obchody 50. rocznicy Czerwca 1956 w 2006 roku miały szczególny charakter. 23 czerwca pod Pomnikiem Ofiar odbyła się msza, w której uczestniczyły tysiące poznaniaków, osiemdziesięciu biskupów oraz blisko dwustu księży. Procesji ulicami Poznania przewodniczył Stanisław Dziwisz, który prowadził wiernych z kościoła pw. Serca Jezusa na plac Mickiewicza. Msza była zwieńczeniem 336. Zebrania Plenarnego Konferencji Episkopatu Polski, w którym przewodniczył prymas Polski, kard. Józef Glemp.

Na zakończenie uroczystości, Stanisław Dziwisz pobłogosławił tablicę upamiętniającą wizytę w Poznaniu papieża Jana Pawła II, a metropolita poznański, abp Stanisław Gądecki, poświęcił odnowiony napis na pomniku Ofiar Czerwca ’56, wzbogacony o wezwanie „O Boga”. Kulminacja obchodów miała miejsce 28 czerwca, w pięćdziesiątą rocznicę Czarnego Czwartku, kiedy to odbyła się uroczysta msza, której przewodniczył abp Stanisław Gądecki. W swoim kazaniu podkreślił znaczenie Poznańskiego Czerwca jako wydarzenia, które przyspieszyło procesy demokratyczne w Polsce, a także zainspirowało podobne dążenia w innych krajach socjalistycznych.

W tym szczególnym momencie pod Krzyżami zjawili się prezydenci: Lech Kaczyński (Polska), Horst Köhler (RFN), Václav Klaus (Czechy), Ivan Gašparovič (Słowacja) oraz László Sólyom (Węgry), którzy wygłosili przemówienia na temat Poznańskiego Czerwca. Na placu Mickiewicza zjawili się także: premier Kazimierz Marcinkiewicz, marszałkowie Sejmu i Senatu, szefowie klubów parlamentarnych, ambasadorowie, prezydenci oraz burmistrzowie polskich miast, przedstawiciele partnerskich miast Poznania, a także goście z Białorusi i Węgier i liczni poznaniacy.

---

Oceń: Pomnik Ofiar Czerwca 1956

---