Śluza Katedralna

---

Kontekst budowy

Po włączeniu Poznania w 1815 roku do granic Królestwa Prus, miasto zyskało znaczenie militarne wynikające z jego strategicznej lokalizacji. Bliskość granicy z Rosją, oddaloną o mniej niż 70 km, a także umiejscowienie na trasie wiodącej do Berlina i centralne usytuowanie względem naturalnych barier między Sudetami a Bałtykiem, miały kluczowy wpływ na decyzję pruskich władz wojskowych dotyczącą wzniesienia tutaj twierdzy, jednej z największych w Prusach.

Motywem dla budowniczych było również chęć podkreślenia dominacji nad regionem, zamanifestowanie potęgi Prus oraz wywarcie presji na ludności polskiej. To z inicjatywy gen. Karla von Grolmana, ówczesnego Szefa Sztabu Generalnego, w roku 1828 rozpoczęto budowę twierdzy poligonalnej, której prace trwały przez ponad 40 lat. Efektem tych działań był powstanie pierścienia fortyfikacji otaczającego niemal całe miasto.

Jednym z kluczowych kompleksów twierdzy była Cytadela Tumska, która obejmowała umocnienia obszaru Ostrowa Tumskiego. Budowa tych umocnień miała miejsce w latach 1856–1862. W skład tego zespołu fortów wchodziła m.in. Śluza Katedralna, wzniesiona nad Cybiną w latach 1834–1839, która przeszła przebudowę w drugiej połowie XIX wieku.

Budowa i przeznaczenie

Obiekt przedstawiony w tekście był jednym z nielicznych przykładów budowli hydrotechnicznych znajdujących się w ramach poznańskiej twierdzy. Jego głównym celem, oprócz umożliwienia komunikacji wojskowej przez rzekę Cybinę, było stworzenie warunków do spiętrzenia wód, co pozwalało na zalanie obszaru znajdującego się przed umocnieniami.

Kompleks składał się z dwóch ufortyfikowanych przyczółków – wschodniego oraz zachodniego – które były połączone murowanym mostem o imponującej rozpiętości 55,88 m, składającym się z dziewięciu sklepionych przęseł.

W solidnych, ceglanych filarach zainstalowano pionowe prowadnice umożliwiające opuszczanie do rzeki drewnianych zastaw wykonanych z belek, znanych jako szandory. Taki mechanizm miał na celu spiętrzenie wód rzeki Cybina, co z kolei sprzyjało zalaniu obszaru na wschodnim przedpolu Cytadeli Tumskiej, znajdującym się pomiędzy Śródką a Berdychowem. Dzięki temu zamierzano utrudnić działania nieprzyjacielowi.

Warto zaznaczyć, że obiekt ten nigdy nie został wykorzystany w żadnych działaniach militarnych zgodnie z jego pierwotnym przeznaczeniem.

Dalsze losy obiektu

W latach 1919–1921 dokonano rozbiórki mostu oraz jego wschodniego przyczółka. Głównym celem likwidacji budowli była ochrona przed zalewami, które występowały na skutek zamarzania rzeki i dostawania się krę przez przęsła.

Na szczęście zachowany został przyczółek zachodni, który w latach dwudziestych XX wieku przeszedł na własność archidiecezji poznańskiej, zostając wcześniej przekazanym przez magistrat miasta Poznania. Wzdłuż rzeki pozostał także fragment muru, w którym znajdują się otwory strzelnicze, biegnący w kierunku południowym.

W wyniku adaptacji tego obiektu powstały mieszkania, w których po II wojnie światowej zamieszkiwała m.in. rodzina Strugarków z Ostrowa Tumskiego. Ponadto część pomieszczeń była wykorzystywana przez lokalnych rzemieślników, którzy znaleźli tu swoje miejsce pracy.

Później budynek został udostępniony Muzeum Archidiecezjalnemu, które wykorzystało go na potrzeby magazynowe.

Stan obecny

Pozostałości budowli zachowały się w doskonałym stanie. Po przeprowadzonym remoncie zostały one włączone w skład kompleksu Bramy Poznania ICHOT. Budynek śluzy jest połączony zabytkową kładką z główną częścią Bramy Poznania.

Wewnątrz obiektu można zobaczyć oryginalne ceglane mury oraz sklepienia, które dodają mu niezaprzeczalnego uroku. Obiekt został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych miasta Poznania pod numerem A-5, a data wpisania to 16 kwietnia 1966 roku.

Unikalne wyposażenie śluzy obejmuje m.in.:

• otwory strzelnicze z zachowanymi kratami okiennymi,
• metalowe obręcze do mocowania lawet armatnich,
• oryginalny żłób kamienny,
• drewniane główne wrota z okuciami i zasuwami.

Dodatkowo zachował się nasyp ziemny, który chroni przed ostrzałem artyleryjskim górne stropy budynku, jak również fragment muru Carnota, dobudowany od strony południowej przyczółka.

W zachodnim przyczółku śluzy znajduje się Galeria Śluza, która jest przestrzenią organizującą wystawy czasowe oraz służy jako punkt recepcyjny.

---

Oceń: Śluza Katedralna

---