Twierdza Poznań

---

Historia

Plany 1815–1828

W grudniu 1815 roku pojawiły się pierwsze plany pruskiego ufortyfikowania Poznania, co było wynikiem nalegań Karla von Grolmana. Podkreślał on konieczność obrony miasta ze względu na jego strategiczne położenie, bowiem leżało ono na najkrótszej drodze z granicy prusko-rosyjskiej do Berlina. Dodatkowo, Poznań znajdował się na trasie łączącej Prusy Zachodnie z Śląskiem, co czyniło go istotnym węzłem komunikacyjnym. Grolman argumentował, że twierdza była niezbędna, aby pokazać, iż Prusy są zdecydowane bronić swoich terytoriów, oraz aby zniweczyć plany Polaków. Wstępny projekt, naszkicowany przez Grolmana 9 lipca 1817 roku, obejmował m.in. umocnienie Wzgórza Winiarskiego oraz okolic kościoła i klasztoru Reformatów. Następnie, inżynier V Korpusu Armijnego stacjonującego w Wielkopolsce, uzupełnił plan Grolmana o jaz na Warcie, co umożliwiałoby wykorzystanie rzeki jako elementu umocnień.

Choć początkowo planowano rozpoczęcie budowy w 1817 roku, brak funduszy opóźnił wszelkie prace do 1827 roku, co było spowodowane wydatkami na inne twierdze w Kolonii i Koblencji. Mimo tego, prace nad planem Twierdzy Poznań były kontynuowane. W 1823 roku Grolman rozszerzył projekt o ciągły pas umocnień otaczających lewobrzeżne miasto, wzbogacony dziełami fortyfikacyjnymi wysuniętymi o 500–1000 metrów od głównej linii umocnień.

W 1827 roku szczegółowy plan Twierdzy powierzono Johannowi Brese, inżynierowi Ministerstwa Wojny. Jego opracowanie z 23 marca 1828 uwzględniało wszystkie kluczowe elementy późniejszej fortecy, w tym duży fort na Wzgórzu Winiarskim (Cytadelę), umocnienia na Ostrowie Tumskim oraz na prawym brzegu rzeki, a także lewobrzeżny, poligonalny rdzeń otaczający miasto. Projekt uzyskał akceptację gen. Gustawa von Raucha, który był głównym inspektorem twierdz. Następnie, gen. Karl von Hake przedstawił projekt Fryderykowi Wilhelmowi III, który go wstępnie zatwierdził, ale odesłał do dalszego opracowania Raucha.

W dniu 18 czerwca 1828 roku komisja Raucha, w skład której wchodzili także generałowie Reiche i Liebenroth, uzgodniła propozycje wprowadzone przez króla, które Raucha dodatkowo poprawił. Pod jego wpływem usunięto wcześniej sugerowane przez Grolmana umocnienia przed główną linią twierdzy. Fryderyk Wilhelm zatwierdził finalny plan 14 sierpnia 1828 roku, nakazując jednocześnie rozpoczęcie budowy od fortu na Wzgórzu Winiarskim oraz jazów na Warcie i Wierzbaku.

Pierwszy etap budowy twierdzy poligonalnej 1828–1839

W dniu 14 marca 1828 roku, kapitan Moritz von Prittwitz został mianowany kierownikiem budowy Twierdzy Poznań. W maju 1828 roku rozpoczął wraz z pięcioma podległymi mu oficerami prace nad wytyczaniem narysu pierwszych umocnień, w tym obronnych koszar w forcie na Wzgórzu Winiarskim (późniejszym śródszańcu – Kernwerk). Budowa została formalnie zainaugurowana 23 czerwca 1828 roku, a 21 lutego 1829 roku zatwierdzono szczegółowy plan całego fortu autorstwa Bresego. Również wówczas zaczęto wznosić umocnienia na północ od katedry oraz w południowo-zachodniej części rdzenia umocnień.

Prace nad rdzeniem napotkały opóźnienia z powodu braku funduszy. Wybuch powstania listopadowego sprawił, że niewykończoną twierdzę przystosowano prowizorycznie do obrony. W latach 1829-1832 wzniesiono jaz połączony z fortem na Wzgórzu Winiarskim (prawdopodobnie w 1830 roku nadano mu nazwę Fort Winiary) oraz most na Warcie, znany jako Wielka Śluza (Große Schleuse). Na jego wschodnim końcu zbudowano niewielki fort – Przyczółek Mostowy (Brückenkopf). Główne koryto Warty przesunięto na zachód, przy czym zamknięcie wcześniejszego koryta nastąpiło dzięki stałemu jazowi przelewowym (Große Überfall), który był połączony z 11-przęsłowym mostem. Kluczowe prace jednak nie szły tak szybko, a 10 października 1829 roku wyznaczono obszar ograniczeń dla zabudowy cywilnej na przedpolu przyszłej Cytadeli.

W kolejnych latach doszło również do przeniesienia na północ dwóch wsi Winiary oraz likwidacji folwarku Bonin. Do końca 1830 roku ukończono budowę redut I i III Fortu Winiary, ulokowanych w szyi fortu. W 1832 roku zakończono budowę Śródszańca fortu (Kernwerk) oraz rozpoczęto konstruowanie czołowej i barków fortu (Obwód, Wielki Obwód, Enceinte) oraz szyi Fortu Winiary. W dniu 29 czerwca 1834 roku, 2. batalion 18. Pułku Piechoty zajął niewykończony fort, a w październiku i grudniu Kernwerk obsadziły dwa bataliony 6. Pułku Piechoty. W tym okresie pierwszym komendantem Twierdzy Poznań mianowano gen. Hoffmana.

W latach 1832–1837 stworzono kolejny jaz, przecinający Wierzbak nazwany Małą Śluzą (Kleine Schleuse), który łączył Fort Winiary z kolejnym fortem, nazwanym na cześć pobliskiego gotyckiego kościoła, Fortem św. Wojciecha. Obok tego, na Ostrowie Tumskim, ukończono w 1832 roku umocnienie ziemne Północny Nadszaniec Katedralny (Nördlicher Dom Cavalier). Prace warunkowo były kontynuowane w latach 1834-1838, kiedy zbudowano jaz-most na ramieniu Warty zwanym Cybiną, co przyniosło nazwę Śluzy Katedralnej (Dom Schleuse). Do Śluzy Katedralnej zbudowano ziemną Lunetę Katedralną (Dom Flesche). W 1836 roku stworzono przed Lunetą Katedralną przedwał, osłaniający również nową komunikacyjną drogę do Lunety. Dzięki prowadzonym pracom, 1 października 1834 roku Twierdza Poznań uzyskała status twierdzy II klasy.

W ślad za tym uzbrojono ukończony Śródszaniec Fortu Winiary, Przyczółek Mostowy, Fort św. Wojciecha oraz Północny Nadszaniec Katedralny. Ostatecznie zakończenie budowy rawelinu III i IV Fortu Winiary miało miejsce w 1838 roku, a w 1839 roku finalizowano budowę Cytadeli. Równocześnie, w latach 1837–1838, zrealizowano na południe od Fortu św. Wojciecha ziemny nadszaniec otaczający Wzgórze Świętego Wojciecha, który zyskał nazwę od pobliskich składów – Nadszańca Magazynowego (Magazin Cavalier). Dodatkowo w rejonie Przepadku wzniesiono ziemną Lunetę Ceglaną (Ziegel Flesche), od nazwiska cegielni znajdującej się nad Wierzbakiem. Lunetę Ceglaną połączono z innymi umocnieniami długą szyją, która miała znaczenie strategiczne.

W tym czasie rozpoczęto budowę kilku kluczowych bram, w tym:

• Cmentarna (Kirchofs Thor) przy Małej Śluzie, prowadząca do Obornik,
• Młyńska (Mühl Thor) przy Forcie św. Wojciecha, prowadząca do młyna na Przepadku,
• Szelągowska (Schillings Thor) przy Wielkiej Śluzie, prowadząca do Szeląg,
• Bydgopjska (Bromberger Thor) przy Śluzie Katedralnej, prowadząca do Bydgoszczy.

Drugi etap budowy twierdzy poligonalnej 1840–1869

Fryderyk Wilhelm III 16 marca 1839 roku wydał A.K.O. (Allerhöchte Kabinetts-Ordre), nakazując wznowienie budowy lewobrzeżnego rdzenia (Enceinte). Brese przedstawił odpowiedni projekt realizacyjny 1 lutego 1840 roku, a król zatwierdził roczny budżet w wysokości 300 tysięcy talarów. Prace ruszyły w marcu 1840 roku pod przewodnictwem Reichela, który zastąpił na stanowisku Prittwitza (w latach 50. zastąpił go Lange).

W pierwszych etapach budowy wybudowano bastion III położony na zachód od drogi na Wildę oraz najbardziej wysunięty na zachód bastion V. W 1848 roku nastąpiła roczna przerwa w budowie, związana z powstaniem i Wiosną Ludów. Następnie zrealizowano kolejne bastiony: IV, VI, II oraz na końcu bastion I. W latach 1860–1861 wybudowano krytą drogę łączącą bastiony oraz murowane blokhauzy, co stworzyło pierścień okalający miasto, znany jako Rdzeń (Enceinte), który łączył się z istniejącymi fortyfikacjami w rejonie Fortu św. Wojciecha. Każdy z sześciu bastionów składał się z dużej kaponiery osłoniętej wałami, połączonej z nadszańcami (Cavalier). Na uwagę zasługuje kaponiera położona na Grobli, będącej wówczas wyspą, naprzeciwko Chwaliszewa, które także było wówczas wyspą. W nadszańcu bastionu I, na Zgniłej Warcie (odnoga, która oddzielała lewy brzeg od Grobli) wybudowano jaz przelewowy, regulujący poziom wody zarówno w tej odnodze, jak i w fosie. Taki jaz nazywany był Śluzą Grobelna (Graben Schleuse, Grabendamm).

W pierwszej kolejności budowano także trzy bramy oraz furtę:

• Bramę Wildecką (Wilda Thor) – budującą się od 1841 roku między bastionem III a IV, prowadziła na Wildę,
• Bramę Berlińską (Berliner Thor) – wybudowaną w latach 1843–1850, poszerzoną w latach 1867–1869, była główną bramą, wychodzącą na zachód w przedłużeniu ul. Święty Marcin, z której prowadziły drogi na Berlin, Głogów i do dworca kolejowego na Jeżycach,
• Bramę Kundorfska (Kundhorfer Thor) – zbudowaną między 1849 a 1852 rokiem, prowadziła na Kundorf i Oborniki, znaną także jako Königs Thor – Brama Królewska,
• Furtę na Grobli (Graben Pforte) – zbudowaną w latach 1853-1856, prowadzącą do promu na Warcie,
• Bramę Dębińską (Eichwald Thor) – niewystępującą w pierwotnych planach, powstałą po 1855 roku, prowadzącą do Dębiny.

Nieco wcześniej, bo już w 1835 roku, ruszyło wzmacnianie prawobrzeżnej części fortyfikacji, które miały składać się głównie z dwóch fortów połączonych wałem. W 1839 roku ukończono północny odcinek wału (Anschluß) z Bramą Bydgoską (Bromberger Thor), a w 1842 roku zrealizowano fort nazwany Fortem Reformatów, położony na wzgórzu przy wcześniej skasowanym klasztorze reformatów. Położony na południe od Fortu Reformatów, powstał w 1845 roku Nadszaniec Cybiński (Cybina Cavalier) oraz jaz na Cybinie – Śluzę Cybińską (Cybina Schleuse). Na południe od wzniesiono Fort św. Rocha (Rochus Fort), znajdujący się na Miasteczku, położony między nim a Wartą, fragment wału z Bramą Warciana (Warthe Thor), co łączyło Miasteczko z Berdychowem, gdzie dobijał prom z Grobli, a także z Ratajami. Na południu stworzono także jaz na Cybinie. W latach 1845-1846 zbudowano Lunetę Cybińską (Cybina Flesche, Cybina Lünette). Jako ostatni, na prawym brzegu, ukończono fragment wału z Bramą Kaliską (Kalischer Thor), przez którą zajmowano się drogą w kierunku Kalisza. Atrakcyjne umocnienia powstały na Ostrowie Tumskim oraz wykorzystano naturalne walory wyspy w obrębie twierdzy. W około 1850 roku przystosowano ją do samodzielnej obrony, co skutkowało wybudowaniem kanałów na wschód i zachód od wyspy, które również pełniły rolę kanałów przeciwpowodziowych.

Zmiana nazw 1864

W 1864 roku zakończono budowę twierdzy, kwalifikując ją jako twierdzę I klasy. W tym samym roku król Wilhelm I, w A.K.O. z 16 marca 1864, nadał wielu fortom nowe nazwy, upamiętniające pruskich generałów, z kolei reszta umocnień również zyskała nowe nazwy nieco wcześniej. Przykładowo:

• bastiony Fortu Winiary (nazwy nadane 15 października 1856, były to imiona Bresego),
• Bastion I → Bastion Johann,
• Bastion II → Bastion Leopold,
• Bastion III → Bastion Ludwig.

Także lewobrzeżny element fortecy uzyskał nowe nazwy:

• Nadszaniec I → Nadszaniec Boyen,
• Bastion I → Bastion Röder,
• Nadszaniec II → Nadszaniec Witzleben,
• Bastion II → Bastion Brünneck,
• Nadszaniec III → Nadszaniec Rohr,
• Bastion III → Bastion Grolman,
• Nadszaniec IV → Nadszaniec Strotha,
• Bastion IV → Bastion Colomb,
• Nadszaniec V → Nadszaniec Stockhausen,
• Bastion V → Bastion Tietzen,
• Nadszaniec VI → Nadszaniec Bonin.

Nie zmieniono natomiast nazw pozostałych umocnień lewobrzeżnych:

• Luneta Ceglana → Luneta Waldersee,
• Fort św. Wojciecha → Fort Hake,
• umocnienia na Wyspie Chwaliszewskiej → przyczółek Mostowy → Fort Roon.

Umocnienia na Ostrowie Tumskim (cytadel Tumska) również zaktualizowano:

• Reduta Katedralna → Fort Radziwiłł.

Na koniec, umocnienia prawobrzeżne przyjęły nowe nazwy:

• Luneta Katedralna → Fort Steinäcker,
• Fort Reformatów → Fort Prittwitz-Gaffron,
• Nadszaniec Cybiński → Nadszaniec Aster,
• Luneta Cybińska → Luneta Aster,
• Fort św. Rocha → Fort Rauch.

Późniejsze modernizacje twierdzy poligonalnej 1865–1910

Wprowadzenie nowych typów uzbrojenia i amunicji w drugiej połowie XIX wieku wymusiło na twierdzy modernizację, co miało kluczowe znaczenie dla prochowni oraz przystosowania istniejących umocnień do nowego uzbrojenia. Rozwój kolei oraz miejski rozwój związany z wprowadzeniem tramwajów wymusiły niezbędne zmiany w strukturze fortecznej.

Na przykład, w 1865 roku pomiędzy Bastionem IV a Nadszańcem V wykonano bramę kolejową, a kilka lat później, w latach 1865–1873, wzmacniano nasypami ziemnymi prochownie nr 1 i nr 2 (Kriegs-Pulver-Magazin No 1 i Kriegs-Pulver-Magazin No 2) znajdujące się na terenie Fortu Winiary. W 1867 roku, prochownie główne i podręczne w Fortach Winiary i Steinäcker przystosowano do składowania ładunków miotających. W latach 1867–1869 poszerzono Bramę Berlińską, a między 1869 a 1870 rokiem zbudowano prochownię wojenną nr 6 za szyją Nadszańca Aster.

W początkach lat 70. zmieniono także bieg Cybiny, przeprojektowując trasę, którym uchodziła. Z realiacji której kosztowano także przebudowę północnej części prawobrzeżnej twierdzy z wałem wytyczonym na potrzeby budowy linii kolejowej do Torunia. Nowo powstałe przejazdy kolejowe, zrealizowane w wyniku rozebrania części fortyfikacji przy Wierzbaku powstały również z myślą o wzmacnianiu prochowni wojennych nr 4, znajdującej się w rejonie Nadszańca Magazynowego. W latach 1875–1877 wymieniono drewniane mosty zwodzone na stalowe, a także wrota w bramach. W 1880 roku przekształcono Bramę Berlińską, by umożliwić przejazdy tramwajowe.

Również w latach 1881–1882, w Nadszaniecu Strotha, wyito Bramę Rycerską (Ritter Thor), ułatwiającą komunikację z nowym dworcem kolejowym. W 1882 roku, w rawelinach II i III oraz redutach II i IV Fortu Winiary, przygotowano stanowiska dla działa płaszczowych Mantel-Rohr Kanone kal. 210 mm na obrotowych łożach, a również w tym roku, pomiędzy Bramą Bydgoską a Fortem Pritwittz-Gaffon, powstały stanowiska dla dział pierścieniowych kal. 150 mm. Prawdopodobnie również wtedy dobudowano schrony dla załóg dział skrytych w wałach osłaniających linię kolejową do Torunia.

W roku 1888 wzmocniono stropy prochowni wojennych nr 1, 2 i prawdopodobnie 4, przy pomocy ziemno-betonowych nasypów, a także przebudowano Fort Steinäcker, zastępując w nim ziemną reditę konstrukcją z cegieł. W tym samym roku poszerzono również wrota dla większych jednostek w Wielkiej Śluzie. W pierwszej połowie lat 90-tych stworzono w Grocie Winiary nowatorskie laboratorium artyleryjskie (Spezial-Kriegs-Laboratorium), a w 1903 roku w Fort Winiary wybudowano stację telegraficzną. W roku 1910 wzmacniano umocnienia Fortu Winiary i Steinäcker oraz Nadszańca Aster.

Pierwszy etap budowy twierdzy fortowej 1876–1886

Oblężenie Sewastopola w 1855 roku podczas wojny krymskiej oraz Dybbøl podczas wojny duńskiej w 1864 roku ujawniło, że projekt twierdzy poligonalnej wymagał przemyślenia. Zastosowanie zmasowanego ognia artylerii podczas oblężenia dowiodło, że obronne linie umocnień były za słabe, a nowe materiały do produkcji pocisków mogły łatwo przełamać ich obronę. Modernizacja fortów stała się pilna, w szczególności w kontekście upowszechnienia się nowego uzbrojenia, które wymusiło wprowadzenie znaczących zmian.

Ostatecznie, pod koniec lat 60. XIX wieku, Komitet Inżynieryjny Głównego Inspektoratu Twierdz rozważał możliwe modernizacje już istniejących fortów. Opracowano nowatorki model, zakładający dodanie do istniejących fortyfikacji pierścieni fortów artyleryjskich w odległości 2-6 km od twierdzy poligonalnej, które miały być modernizowane. W 1871 roku podjęto również decyzję o redukcji liczby fortów.

W 1868 roku powołano Krajową Komisję Obroną (Landes-Verteidigungs-Kommission) z ramienia A.K.O., by przeanalizować stan fortyfikacji w zjednoczonych Niemczech. Ostateczny raport skłonił Wilhelma I do kolejnego zarządzenia przez A.K.O. z 5 listopada 1871 roku, w którym zlecano Krajowej Komisji dalszą modernizację mniejszych fortów. Twierdzę Poznań zakwalifikowano do pierwszej grupy, więc rozpoczęto przygotowania do rozbudowy.

W 1869 roku przeprowadzono pomiary geodezyjne wokół miasta, przygotowując siatkę triangulacyjną, co miało na celu budowę nowych fortyfikacji. Powstały, między innymi, dwa wstępne projekty zakładające: jeden z 11 fortami głównymi i 8 pośrednimi w promieniu 6-7 km od miasta, a drugi z 6 fortami głównymi i 3 pośrednimi w promieniu 3 km od miasta.

Obwieszczenie z 1 lutego 1872 roku informowało o planach związanych z rozszerzeniem terenów twierdzy. Wizja została potwierdzona przez A.K.O. z 24 czerwca 1872 roku jako ogólny plan obrony Rzeszy. Z kolei A.K.O. z 29 maja 1873 roku wprowadziło możliwość wywłaszczenia na terenach fortecznych, co stanowiło początek nowego rozdziału w rozbudowie. W dniu 24 lutego 1876 roku zatwierdzono finalną wersję projektu, zgodnie z którą miało powstać 9 fortów głównych (według Hansa von Biehlera) i 3 pośrednie. Koszty budowy zostały oszacowane na ponad 7 milionów talarów, a istotną rolę odegrało także zatrudnienie jeńców wojennych w ramach darmowej siły roboczej.

Postanowiono, by umocnienia główne były rozłożone w pierścieniu o średnicy 9,5 km, a wszystkie forty miały być regularnie rozmieszczone w odległości 3-4 km od siebie, tworząc linię obrony o długości około 30 km od twierdzy poligonalnej, oddalonej od niej co najmniej o 2 km. Wzmocnienia wynikłe z różnic wysokogórskich z Bogdanką i Warty, miały być uzupełnione fortami pośrednimi. Dodatkowo, aby wzmocnić Fort III, położony najdalej na wschód, zaprojektowane zostały trzy stałe ziemne baterie artyleryjskie, które dały początek sieci dróg fortecznych.

Drugi etap budowy twierdzy fortowej 1887–1896

Nowe zagrożenia, które wynikały z rozwoju uzbrojenia oraz siły rażenia, zmusiły władze do szybkiej modernizacji twierdzy. W drugiej połowie lat 80. XX wieku, wprowadzono do użycia pociski burzące, co ujawniło słabości standardowych fortyfikacji, które były za słabe, by utrzymać się przeciwko nowym materiałom wybuchowym. Wprowadzenie silniejszych materiałów eksplodujących, takich jak melinit, stało się przyczyną przemyślenia stanu fortyfikacji.

W wyniku tych wydarzeń, Krajowa Komisja Obronna przeprowadziła analizy stanu twierdzy, co doprowadziło do wskazań potrzebne modernizacje w tej kwestii. Władze przystąpiły do zwiększenia liczby fortów, zaczynając rozbudowę, co pozwoliło na utworzenie regularnego pierścienia, w którym między każdymi dwoma fortami głównymi stawiano fort pośredni w odległości około 2 km od siebie. Uzupełniono również fortyfikacje o schrony piechoty, amonicyjne oraz artyleryjskie.

Ostateczne zakończenie budowy fortów pośrednich miało miejsce w 1896 roku, kiedy to w pierścieniu fortów usystematyzowano pomiędzy fortami głównych. Ważnym punktem były także nowe jazówki, a ponadto północy zbudowano tak zwaną Bazę Bogdanka, co zwiększyło potencjał fortyfikacyjny całej twierdzy. Przy Fortach IV a VII, stworzono Baterię Bogdanka, która dorównywała fortom pośrednim.

Rozbiórka twierdzy poligonalnej 1896–1902

Utworzenie pierścienia fortów obronnych zrealizowało, że twierdza poligonalna zaczynała odgrywać po niższym znaczeniu oraz koniec jej funkcji militarnej. W związku z tym, miasto, pod przewodnictwem burmistrza, Richard Witting, dążyło od 1891 roku do zniesienia tejże twierdzy. W pierwotnych projektach władze przewidywały, że wysokość odszkodowania za tereny forteczne miała wynosić około 18 mln marek, jednak po negocjacjach obcięto kwotę do 12 mln marek.

Ostateczne kwestie sporne rozwiązano władze centralne, które wypłaciły tę kwotę armii, w związku z tym tereny forteczne zezostały przekazane na własność skarbu państwa. Ostatecznie, sprawy rozbiórki rdzenia zostały potwierdzone w A.K.O. wydanym przez Wilhelma II 3 września 1902 roku, odnosząc się do przeniesienia starych nazw wymienionych umocnień na nowe forty.

W ciągu kilku lat przed rozpoczęciem oficjalnej decyzji, podjęto już działania rozbiórkowe w niewielkim zakresie, na przykład przed 1896 rokiem zniwelowano części Nadszańca Magazynowego i Lunety Waldersee, z kolei w dalszych latach, przybyciem przejęto wiele bram. Następny nadburmistrz, Ernst Wilms, odegrał wielką rolę w uporządkowaniu przestrzeni poolnicznych, co skutkowało utworzeniem w 1903 roku Królewskiej Komisji ds. rozbudowy miasta.

Proces rozbiórki lewobrzeżnego rdzenia twierdzy w Poznaniu trwał do roku 1912, a na ich terenie pozostały jedynie nieznaczne fragmenty, takie jak stalowa armia na murach fortu, natomiast na osi przyczółków i umocnienia ustalone nizinne, przy Fort Winiary, Poznań oraz umocnienia wzdłuż rzeki.

Modernizacje w latach 1900–1914

Modernizacja twierdzy, która miała miejsce po 1900 roku, miała na celu podniesienie kategorii Poznania jako fortu do najwyższej klasy – „twierdz dużych”. To ograniczenie lewobrzeżnego rdzenia poligonalnego, wydane rozkazem Wilhelma II 3 września 1902 roku, wymusiło na dowództwie wzmocnienie stanu, co z kolei poskutkowało budowa nowych dzieł na wschodnich i południowych fragmentach umocnień.

Równocześnie, w 1913 roku, powstała nowa wizja dotycząca budowy fortyfikacji na przedpolach fortów, co zapoczątkowało proces decentralizacji i zmiany koncepcji obronnych. W tym samym roku wybudowano nowe schrony i amunicjonalia wzdłuż linii, by wzmocnić każdy fort. Zapewniła to nową dynamikę rozwoju, która przygotowała w Obozie Warownym do przewidywanych sytuacji zagrożeń.

Twierdza Poznań w okresie międzywojennym

Wybuch powstania zastał Twierdzę Poznań w nietypowej sytuacji, bowiem współistniały w niej dwa różne systemy zabezpieczeń – regularna armia niemiecka oraz lokale milicje polskie. W wyniku tych napięć, wybuch zamieszek nie spotkał się z odpowiedzią ze strony wojsk.

W momencie, gdy kontrola nad miastem przeszła w ręce polskich władz, trwały prace nad rozbiórką umocnień twierdzy poligonalnej. W roku 1919 zburzono m.in. Wielką Śluzę oraz Śluzę Katedralną, a także trwało przekształcanie wałów Fortu Raucha oraz innych umocnień aż do Bramy Bydgoskiej. Zatwierdzono wtedy kilka dokonań na rozbiórkę, co stanowiło kondycjonowanie nowych fundamentów dla rozwoju Poznania.

W międzyczasie, sukcesywne zmiany przebiegały z różnymi zasługami lokalnych dowódców, co doprowadziło do nadania nowych nazw niektórym umocnieniom, które były używane w języku polskim. Powracano do pierwotnych nazw sprzed 1902 roku, co wiązało się z oddolnym trendem społecznym oraz optyką cywilnych organizacji, co było źródłem koniecznych zmian. Ostatecznie nazwę otrzymał cały obiekt: Obóz Warowny Poznań.

Pomimo tego, że władze wojskowe w początkowym okresie odłożyły dalsze prace, już w 1921 roku kierowano zdemobilizowanych żołnierzy do rozbiórek. Jeszcze wcześniejsze, gdy miasto starało się odzyskać mienie po fortecznych posadach, powstałe komitety zajmowały się trybami oraz nowym oznaczeniem poszczególnych umocnień i nowymi patronami. Ostatecznie powstał zbiór powszechnie uznawanych wydania umocnień, które trwały przez lata.

Fortyfikacje

Twierdza poligonalna

W odniesieniu do twierdzy poligonalnej, jest kilka istotnych obiektów, które przetrwały do dziś i stanowią cenne świadectwa historii tej fortifikacji. Poniżej przedstawiono wybrane z nich:

Fort Winiary (Cytadela)

Ten fort, zniszczony w wyniku działań wojennych, został poddany likwidacji w powojennej rzeczywistości. Dziś jego miejsce zajmuje Park Cytadela, w którym można znaleźć pozostałości historycznych struktur. Szczegółowy artykuł wyjaśniający dostępny jest pod odnośnikiem.

Wielka Śluza

Obiekt hydrotechniczny ulokowany na Warcie, utworzony w celu połączenia Fortu Winiary z Fortem Roon. Więcej informacji można znaleźć w dedykowanym artykule.

Fort Roon

Ten fort znajduje się w obrębie terenu Elektrociepłowni Garbary, co wraz z jego historią czyni go interesującym punktem na mapie fortów.

Śluza Cybińska

Obiekt hydrotechniczny, który można znaleźć w ciągu rzeki Cybiny, usytuowany niedaleko ul. Jana Pawła II. Więcej informacji dostępnych jest na stronie.

Śluza Katedralna

Przyczółek obiektu jest w trakcie adaptacji na cele muzealne, będące częścią projektu ICHOT „Brama Poznania”, który ma na celu podniesienie wartości turystycznych tego miejsca.

Fort Prittwitz-Gaffron

Fort ulokowany na Wzgórzach Zawad, gdzie zachowały się fragmenty dolnej kondygnacji redity, lecz pozostałości zewnętrzne nie są już widoczne.

Bastion Colomb

Zbudowany w 1854 roku, obiekt ten został zniszczony na początku XX wieku. Mimo to, zachował się blokhauz przeciwskarpy, które można zobaczyć. Dodatkowe informacje znajdują się w artykule.

Kaponiera Kolejowa

Ten samodzielny obiekt obronny usytuowany jest pod Rondem Kaponiera, przyciągając uwagę miłośników historii militarnej.

Twierdza fortowa

Fortyfikacje tworzą pierścień, który oplata miasto, mający średnicę około 9,5 km, z Starym Rynkiem jako punktem centralnym. Obiekty te znajdują się wzdłuż dawnych dróg rokadowych i są otoczone starodrzewem akacjowym.

Rozmieszczone są co 200–300 m, zaś główne forty co 1,5 km. Całość składa się z dziewięciu głównych fortów standardowych, trzech pośrednich i sześciu nowych, które przybrały formę barkanu. Na fortach umieszczono kopuły pancerne, a na międzypolach istnieje około 120 schronów dla piechoty, amunicji i dowodzenia. Pierścień fortów uformowany jest w promieniu 4-5 kilometrów, licząc od centralnego punktu, którym jest Ratusz na Starym Rynku:

• na północy: 3,8 km (Fort V),
• na wschodzie: 4,3 km (Fort III),
• na południu: 5 km (Fort I),
• na zachodzie: 4,3 km (Fort VII) do 4,9 km (Fort VIII).

W międzypolach fortów rozmieszczone były schrony piechoty, artylerii oraz składy amunicji—łącznie wzniesiono 58 schronów wszystkich kategorii. Pierścień dzieli się na cztery odcinki, które są związane z układem wodnym Poznania:

• południowo-wschodni (Forty I, Ia, II, IIa) od Warty do doliny Cybiny strzeżonej przez Fort III,
• północno-wschodni (Forty IIIa, IV) od Cybiny do Warty,
• północny (Forty IVa, V, Va, VI, VIa) na lewym brzegu Warty do doliny Bogdanki, strzeżony przez Baterię Bogdanka,
• południowo-zachodni (Forty VII, VIIa, VIII, VIIIa, IX, IXa) do Warty.

Forty te dzielą się również na różne typy, które są następujące:

• forty główne (I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX),
• forty pośrednie starszego typu (IVa, VIa, IXa),
• forty pośrednie nowszego typu (Ia, IIa, IIIa, Va, VIIa, VIIIa).

Forty główne

Nazwa Fortu	Rok budowy	Miejsce
Fort I	1878–1880	ul. Książęca, Starołęka
Fort II	1878–1882	ul. Obodrzycka, Żegrze
Fort III	1877–1881	ogród zoologiczny, Łączym Młynie
Fort IV	1879–1884	ul. Bałtycka, Karolina
Fort V	1879–1883	ul. Lechicka, Naramowice
Fort VI	1879–1883	ul. Lutycka, Podolany
Fort VII	1876–1880	al. Polska, Ogrody
Fort VIII	1876–1882	ul. Rumuńska, Grunwald
Fort IX	1876–1880	ul. Skalna, Świerczew

Forty pośrednie starego typu

Nazwa Fortu	Okres Budowy	Położenie
Fort IVa	1878–1881	ulica Lechicka na Wilczym Młynie
Fort VIa	1879–1882	ulica Golęcińska na Golęcinie
Fort IXa	1877–1880	ulica 28 Czerwca 1956 na Dębcu

Forty pośrednie nowego typu

Nazwa Fortu	Okres budowy	Miejsce
Fort Ia	1887–1890	ulica Gołężycka, Minikowo
Fort IIa	1887–1890	osiedle Czecha, Chartowo
Fort IIIa	1887–1890	cmentarz, Miłostowo
Fort Va	1887–1890	ulica Lechicka, Piątkowo
Fort VIIa	1887–1890	ulica Marcelińska, Marcelin
Fort VIIIa	1887–1890	osiedle Kopernika, Górczyn

Stan obecny

Twierdza pierścieniowa

W ciągu ostatnich kilku dekad, umocnienia o starszej konstrukcji, które datowane są na początek XX wieku, poddawane były planowej rozbiórce. Niemniej jednak, można wciąż dostrzegać liczne relikty z przeszłości, które pozostały do dziś. W kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara, od północy, do dyspozycji zwiedzających są:

• liczne elementy Fortu Winiary,
• pozostałości przyczółków Wielkiej Śluzy zlokalizowane poniżej mostu kolejowego w rejonie Garbar,
• fragment redity Fortu Roon, który znajduje się na obszarze elektrociepłowni Garbary,
• przyczółek Śluzy Katedralnej, który był używany w latach 2011–2014 jako przyczółek dla kładki prowadzącej do ICHOT,
• ruiny Śluzy Cybińskiej, niedostępne dla zwiedzających, znajdujące się pod ulicą Jana Pawła II,
• blokhauz przeciwskarpy Bastionu Colomb, usytuowany w pobliżu ulicy Powstańców Wielkopolskich,
• Kaponiera Kolejowa, mieszcząca się w sąsiedztwie linii PST.

Co więcej, planowana jest rekonstrukcja części murów Bastionu Brünneck, które będą miały miejsce podczas budowy nowego biurowca. Rzeźba Michała Archanioła, pierwotnie umieszczona na Bramie Dębińskiej, jest obecnie widoczna na elewacji szkoły przy ulicy Słowackiego. Budynek Collegium Da Vinci również nawiązuje formą oraz usytuowaniem do redity, która znajdowała się w tym miejscu wcześniej, reprezentując Fort Hake (Wojciecha). Warto zwrócić uwagę, że mimo całkowitej rozbiórki, kontury fortów od 3 do 6 (Grolman–Waldersee) pozostają doskonale widoczne z lotu ptaka, a także na mapach, w postaci obszernej zieleni oraz układu ulic.

Twierdza fortowa

Współczesny stan większości fortów zewnętrznego pierścienia jest zadawalający, a wiele z nich przetrwało do naszych czasów. Poniżej przedstawiamy szczegóły dotyczące kilku z nich:

• Fort I – w czasie II wojny światowej część fosy została przykryta; obecnie fort jest wykorzystywany do celów magazynowych,
• Fort Ia – nie jest użytkowany; fosa jest zalana, a metalowe elementy zostały rozkradzione,
• Fort II – podobnie jak w przypadku Fortu I, część fosy została zadaszona; fort jest dziś wykorzystywany magazynowo, a w 2010 roku stowarzyszenie Lepszy Świat próbowało bezskutecznie zrewitalizować fort,
• Fort IIa – zarządzany przez towarzystwo Salamandra; częściowo wyremontowany, fosa jest zalana, a systematyczna rewitalizacja trwa w miarę dostępności zasobów,
• Fort III – w czasie II wojny światowej również zadaszona część fosy; przeszły lata 70. i 80. XX wieku przyczyniły się do rozbiórki części sklepienia wewnętrznego koszar; od 2011 roku fort znajduje się pod opieką Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji i jest udostępniany do zwiedzania,
• Fort IIIa – przeszedł wyremontowanie oraz przebudowę; dobudowano korytarz i bramę od frontu; aktualnie jest wykorzystywany jako krematorium,
• Fort IV – był wysadzony; relikty są trudne do zlokalizowania w terenie,
• Fort IVa – również wysadzony; zachowane fragmenty poterny głównej oraz część pomieszczeń w podziemiu są czasami dostępne dla odwiedzających, za sprawą Harcerskiego Kręgu Miłośników Fortyfikacji i Eksploracji w Poznaniu,
• Fort V – wysadzony; relikty całkiem dobrze widoczne w terenie; geometria narysu w dobrym stanie; niestety, zlokalizowany wewnątrz osiedli mieszkalnych, co prowadziło do tragicznych wypadków w wyniku nieudanych eksploracji ruin,
• Fort Va – zachowany w zadowalającym stanie; otwierany dla zwiedzających przez Stowarzyszenie Miłośników Fortyfikacji Kernwerk,
• Fort VI – w dobrym stanie, czasami otwierany dla zwiedzających,
• Fort VIa – wysadzony; zachowane szczątkowe relikty z pomieszczeń koszarowych oraz murów przeciwskarp,
• Fort VII – zachowany w dobrym stanie; w czasie II wojny światowej pełnił funkcję więzienia; obecnie w obrębie fortu znajduje się Muzeum Martyrologii Wielkopolan,
• Fort VIIa – w dobrym stanie, ale niedostępny, gdyż jest w rękach prywatnych,
• Fort VIII – także w dobrym stanie, lecz niedostępny, znajduje się w prywatnych rękach,
• Fort VIIIa – zachowany w dobrym stanie; fosa jest częściowo zalana wskutek uszkodzenia systemu odwodnienia; w 2006 roku fort doświadczył pożaru; część pomieszczeń jest użytkowana przez prywatną firmę oferującą usługi handlowe,
• Fort IX – zachowany, lewa bateria została zniszczona w drugiej połowie XX wieku,
• Fort IXa – również zachowany; w 1942 roku zlikwidowano prawy bark oraz część fosy w związku z rozbudową kolei; obecnie część fosy jest zalana; na terenie fortu regularnie odbywają się walki paintballowe; jest to jedyny zachowany fort typu pośredniego starego modelu w większej części.

---

Oceń: Twierdza Poznań

---