Ostrów Tumski w Poznaniu

---

Historia

Topografia okolic Poznania we wczesnym średniowieczu

Obecnie Ostrów Tumski uznawany jest za jedyną wyspę w obrębie administracyjnych granic Poznania, jednak w okresie wczesnego średniowiecza jego otoczenie charakteryzowało się znacznie bardziej złożoną topografią niż dzisiaj. Wówczas wyspa ta była jedynie jedną z wielu naturalnych wysp zalewowych, które powstały w wyniku nagromadzenia piasków, żwirów oraz namułów rzecznych w rejonie rzeki Warty oraz jej dopływów, w tym Cybiny. Do kolekcji tych wysp należały także Chwaliszewo oraz Grobla, które do dzisiaj stanowią dzielnice poznańskiej lewobrzeżnej części miasta. Warta, w swoim głównym biegu, obmywała Groblę od strony wschodniej, podczas gdy Chwaliszewo znajdowało się po stronie zachodniej. Taki układ hydrograficzny utrzymał się do czasów współczesnych, a jakiekolwiek istotne zmiany zaszły dopiero po drugiej wojnie światowej, kiedy to rozpoczęto regulację rzeki i zejście jej głównego nurtu do nowo wytyczonego koryta.

W epoce wczesnego średniowiecza, liczne odnogi rzeczne oraz zalewowy charakter okolicy Ostrowa Tumskiego dostarczały znacznych walorów obronnych, co bez wątpienia przyczyniło się do decyzji o budowie grodziska w tym właśnie miejscu.

Początki. Czasy piastowskie

Pierwsze dowody obecności ludzi w dorzeczu Warty ujawniają się od czasów po ostatnim zlodowaceniu, z okresu szacowanego na XII–X tysiąclecie p.n.e. Na obszarze, z którego ustąpił lodowiec, zaczęły pojawiać się grupy wędrownych myśliwych, polujących na renifery w tundrze. Od VI wieku n.e. w regionie Wielkopolski zadomowiła się już ludność osiadła, która z racji zagrożeń zewnętrznych postanowiła budować grodziska. Najstarsze znane grodzisko, znane jako „gród Poznana”, powstało na Ostrowie Tumskim w VIII lub IX wieku. W X wieku wzniesiono grodzisko piastowskie, które stało się jednym z kluczowych w Wielkopolsce. Poznań, obok Gniezna, z pewnością należał do znaczniejszych ośrodków politycznych tego okresu, mimo że państwo Polan nie miało centralnej stolicy; wpływy władzy rozprzestrzeniały się tam, gdzie akurat przebywał książę.

Ośrodek władzy urzędował na południowym brzegu Warty, na zachód od obecnej katedry, w rejonie, gdzie dziś znajduje się kościół Najświętszej Marii Panny. Badania archeologiczne, prowadzone od 1999 roku przez prof. Hannę Kóčkę-Krenz, ujawniają pozostałości drewniano-ziemnych fortyfikacji oraz dwukondygnacyjnego palatium, które jest największą dotychczas odkrytą budowlą świecką na terenach polskich z tamtego okresu.

Grodzisko na Ostrowie Tumskim składało się z dwóch części: północnej, gdzie znajdował się dzisiejszy kompleks katedralny, oraz południowej, obecnie w dzielnicy Zagórze. Z końcem X wieku, w miarę jak państwo Polan zyskiwało na znaczeniu, zachodni etap tego grodziska został rozbudowany.

W części zachodniej, w miejscu współczesnego kościoła NMP o wymiarach 80×100 m, karczował się rezydencjonalny kompleks księcia, który został połączony z grodową kaplicą. Uważa się, że kaplica zbudowana została jako świątynia dla Dobrawy, żony Mieszka I, a po jej chrzcie stała się miejscem liturgicznym również dla władcy oraz jego dworu, będąc zatem pierwszy kościołem chrześcijańskim na polskich ziemiach, starszym niż poznańska katedra.

W części wschodniej osiedla znajdowali się dworzanie księcia, a także stacja misyjna pierwszego biskupa Polski, Jordana, gdzie później powstała obecna katedra.

Kolejna część, która powstała pod koniec X wieku, usytuowana na północy, została otoczona wałem, tworząc rezerwat archeologiczny Genius Loci, gdzie prezentowane są fragmenty dawnych wałów obronnych z czasów Mieszka I.

W południowej część Ostrowa Tumskiego, w obszarze dzisiejszego Zagórza, znajdowała się również osada nazwane osadą św. Mikołaja, która także była otoczona wałami, zamieszkiwana przez ludność służebną.

Według prof. Hanny Kóčki-Krenz, liczba mieszkańców grodziska wynosiła około 200 osób. Wszelkie części grodziska były poprzedzone wałem, którego wysokość sięgała ok. 10 m, a szerokość w podstawie wynosiła około 20 m. Łącznie długość wału wynosiła około 2 km. Ich fundamenty ułożono w skrzyniowej konstrukcji z zastosowaniem kilku warstw kamieni oraz drewna i ziemi, co z dzisiejszej perspektywy przyczyniło się do zachowania pozostałości ich konstrukcji.

Ostrów Tumski, obok Gniezna, stał się jednym z dwóch kluczowych miejsc, mających swoje władze świeckie i duchowe w państwie Polan. Choć w 1000 roku zorganizowano metropolię gnieźnieńską, biskupi poznańscy wciąż utrzymywali swoją niezależność. Również status biskupstwa poznańskiego wciąż pozostaje niejasny w ocenie historyków.

Niektóre źródła sugerują, że biskup poznański mógł zachować misyjny status jeszcze przez pewien czas po jego ustanowieniu, podczas gdy inni twierdzą, że charakter ten był transitoryjny, a zresztą ostatecznie biskupstwo stało się podporządkowane frankijskim archidiecezjom. Niemniej jednak ustanowienie biskupstwa poznańskiego nie osłabiło znaczenia Poznania jako ośrodka książęcego. W X wieku grodzisko na Ostrowie Tumskim rozrosło się i dysponowało bardziej solidnymi fortyfikacjami niż jakiekolwiek inne znane w tymczasowych ziemiach Piastów, gdzie ich średnica wynosiła ok. 100 m.

Na początku XI wieku Poznań dotknęła powódź. Bolesław Chrobry, poprzez odbudowę, poszerzył miasto oraz zatarł granice występujące pomiędzy grodziskiem a otaczającymi terenami. Narastające niebezpieczeństwa, jak najazd Brzetysława z 1038 roku oraz reakcja pogańska, zakończyły okres rozkwitu grodziska. Archeolodzy odkryli ślady spalenizny, potwierdzające dotkliwość tych zniszczeń. Jak opisał to Gall Anonim, na zgliszczach katedry zniszczył legowiska dzikich zwierząt.

Odbudowa Poznania, w czynach Kazimierza Odnowiciela, prowadziła do przeniesienia stolicy do Krakowa, a po 1138 roku miasto zostało przydzielone Mieszkowi III Staremu, stając się stolicą Wielkopolski. W 1146 roku miasto obległ Władysław II Wygnaniec, co miało związek z dochodzeniem do swoich praw do tronu, podczas gdy jego młodsze rodzeństwo znalazło schronienie w Poznaniu. Oblężenie zakończyło się porażką sił oblegających. W 1240 roku Przemysł I odnowił gród, choć dwa lata później zdecydował się lokować nowe miasto na zachodnim brzegu Warty i przeniósł jego siedzibę, teraz królewską, z powrotem na drugą stronę rzeki.

Ostrów Tumski jako własność biskupia i kapitulna. Przebudowa przez Jana Lubrańskiego

W 1253 roku na lewym brzegu Warty książęta Przemysł I i Bolesław Pobożny zainicjowali lokację Poznania, co spowodowało, że Ostrów Tumski stracił znaczenie jako ośrodek handlowy i polityczny. Wyspa stała się własnością biskupów poznańskich, stając się centrum lokalnej władzy kościelnej. Nie włączono jej wówczas w granice nowo utworzonego miasta, co miało miejsce dopiero pod koniec XVIII wieku.

Jednym z biskupów, który znacząco przyczynił się do rozwoju Ostrowa Tumskiego oraz Poznania, był Jan Lubrański, pełniący tę funkcję od 1498 do śmierci w 1520 roku. Zasłużył się jako prawnik oraz dyplomata, doradzając królom Janowi Olbrachtowi, Aleksandrowi Jagiellończykowi oraz Zygmuntowi I Staremu. W dziejach Poznania zapisał się jako mecenas kultury renesansowej oraz twórca nowoczesnej infrastruktury na Ostrowie Tumskim.

Jedną z kluczowych inicjatyw Lubrańskiego było utworzenie w 1518 roku akademii, która nosiła jego imię i przetrwała do 1780 roku, kiedy to zlikwidowano ją w ramach reformy systemu oświatowego przeprowadzonej przez Komisję Edukacji Narodowej. Wśród wybitnych absolwentów tej pierwszej poznańskiej uczelni wyższej znajdowali się między innymi poeta Klemens Janicki, lekarz Józef Struś oraz astronom i matematyk Jan Śniadecki.

Na potrzeby akademickie w latach 1518–1530 zbudowano nowy obiekt w zachodniej części Ostrowa Tumskiego, który przetrwał do dzisiaj i obecnie mieści się w nim Muzeum Archidiecezjalne.

Kolejnym ważnym budynkiem wzniesionym na Ostrowie Tumskim dzięki biskupowi Lubrańskiemu była Psałteria, stworzona dla kolegium 12 psałterzystów, których zadaniem była codzienna msza poranna oraz odśpiewywanie psalmów przez całą noc w poznańskiej katedrze.

Jan Lubrański dbał także o infrastrukturę na Ostrowie Tumskim, wprowadzając wodociągi oraz wybrukowane ulice, a między 1504 a 1512 rokiem wybudował mury otaczające wyspę, co miało na celu zwiększenie bezpieczeństwa oraz wzmocnienie prestiżu jego siedziby. Działania te zostały udokumentowane przez XIX-wiecznego historyka Józefa Łukaszewicza, który napisał:

Na początku atoli 16. wieku kapituła, chcąc majątek kościoła i swój przeciw najazdom zabezpieczyć, postanowiła w r. 1505 otoczyć murem wszystkie mieszkania duchowieństwa katedralnego; jakoż w tym samym jeszcze roku zaczęto mur stawiać, a po kilku latach ukończono go całkiem. Zaczynał się on od kościoła świętej Barbary na Chwaliszewie, ciągnął się ku szkole Lubrańskiego, którą także opasywał, potem skręcał ku mieszkaniom dzisiejszych wikaryuszów, daléj szedł koło kościoła katedralnego ku pałacowi biskupiemu, otaczał go, łącząc się z bramą około kościoła świętéj Barbary.

W połowie XVI wieku, już po śmierci biskupa Lubrańskiego, do tych murów dobudowano dwie bramy: Bramę Śródecką od strony wschodniej oraz Bramę Chwaliszewską po stronie zachodniej. Mury te nie dorównywały swoją okazałością obwarowaniom miasta na lewym brzegu Warty, były od nich niższe oraz miały mniejszy obwód. Częściowo rozebrano je już w XVIII wieku, a resztki zlikwidowano w XIX wieku podczas budowy fortów pruskich. Ostatnie relikty tych fortyfikacji odkryto w niedawnych badaniach archeologicznych, między innymi pozostałości Bramy Śródeckiej odkopane w 2000 roku oraz fragmenty umocnień, które odsłonięto podczas remontu oraz przebudowy dawnej Akademii Lubrańskiego na Muzeum Archidiecezjalne w latach 2005–2007. Część Ostrowa Tumskiego będąca pod zarządem kapituły katedralnej poznańskiej, pod koniec XVI wieku, mieszkańcem powiatu poznańskiego w województwie poznańskim.

Ostrów Tumski w czasach pruskich. Fortyfikacje pruskie

Po II rozbiorze Polski w 1793 roku, Poznań znalazł się pod rządem pruskim, co trwało aż do 1918 roku, z wyjątkiem okresu Księstwa Warszawskiego pomiędzy 1807 a 1815 rokiem. Stanowiąc peryferyjny rejon Królestwa Pruskiego, a później Cesarstwa Niemieckiego, wkrótce po Kongresie Wiedeńskim władze postanowiły przekształcić miasto w twierdzę, a w 1828 roku rozpoczęto budowę Twierdzy Poznań od wznoszenia Fortu Winiary, znanego również jako Cytadela, na lewym brzegu Warty.

W projektach dotyczących inżynierii fortyfikacyjnej Ostrów Tumski pełnił istotną rolę ze względu na strategiczne znaczenie rzeki Warty, która miała decydujące znaczenie w razie ewentualnego ataku i oblężenia miasta. W przypadku działań zbrojnych planowano spiętrzenie wód rzeki, przez co stworzono rozlewiska od strony południowej oraz wschodniej Poznania. Aby osiągnąć ten cel, główne koryto Warty przesunięto na zachód o ok. 200 m, a na rzece wykonano tzw. Wielką Śluzę, która została połączona z Fortem Roon, służącą do regulacji poziomu wód.

Na Ostrowie Tumskim, między wyspą a Śródką, wzniesiono Jaz Katedralny (Dom Schleuse), który pełnił funkcję pomocniczą w regulacji wód rzeki, z pozostałościami widocznymi do dnia dzisiejszego. W centrum Poznania oraz jego okolicach pokryto systemem fortów i innych umocnień; Ostrów Tumski, przystosowany do obrony, stał się częścią tego obwodu. Na północ od katedry w 1832 roku wybudowano tak zwany Nadszaniec Katedralny (nördlicher Dom-Cavalier), a w latach 1834–1839 wzniesiono Śluzę Katedralną na rzece Cybinie, ponadto w północnej części wyspy zawitała Luneta Katedralna (Dom-Flesche). W późniejszych latach, w południowej części wyspy (Zagórze), stworzono Redutę Katedralną, która w 1864 roku otrzymała nazwę Fort Radziwiłł; była to potężna, czteropiętrowa konstrukcja, w której ulokowano kazamaty działowe.

Postęp technologiczny w zakresie uzbrojenia doprowadził do tego, iż jeszcze pod koniec XIX wieku te systemy fortyfikacyjne stały się przestarzałe. W XX wieku już wprowadzono decyzje o rozbiórce ich części, w tym na lewobrzeżnym terenie, gdzie wytyczono obecne ulice Niepodległości oraz zrealizowano mnóstwo nowych budowli, takich jak Zamek Cesarski oraz nowy budynek teatru, obecnie znany jako opera poznańska. Jednakże rozbiórka nie dotknęła obiektów w północnej i wschodniej częściach miasta, w tym Ostrowa Tumskiego, gdzie umocnienia przetrwały do części międzywojennej. Fort Radziwiłł oraz inne budynki rozebrano dopiero w latach 50. XX wieku.

Na terenie Elektrociepłowni Garbary w północnej części wyspy do dziś widoczne są pozostałości Fortu Roon, wzdłuż wschodniego brzegu Ostrowa Tumskiego można zobaczyć fragmenty murów oraz zachodni przyczółek Jazu Katedralnego. Element ten jest powiązany z Interaktywnym Centrum Historii Ostrowa Tumskiego (znanym jako Brama Poznania), zbudowanym po przeciwnej stronie rzeki Cybiny.

Zniszczenia wojenne. Ostrów Tumski po II wojnie światowej

W momencie wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 roku, Poznań nie doznał zniszczeń; armia „Poznań” miała pierwotnie bronić miasta, jednak wkrótce wycofała się na wschód, biorąc udział między innymi w bitwie nad Bzurą, co doprowadziło do oddania miasta w ręce Niemców bez walki. Poważnych zniszczeń miasto doznało dopiero w 1945 roku, kiedy to po miesiącu ciężkich walk, od 23 stycznia do 23 lutego, resztki garnizonu niemieckiego na Cytadeli poddały się.

Ostrów Tumski został opanowany przez oddziały radzieckie 16 lutego. Podczas wojny różne obiekty wyspy ucierpiały w zróżnicowanym stopniu, a największe zniszczenia dotknęły katedrę. Ksiądz Józef Nowacki tak opisał zniszczenia katedry:

W przeddzień zajęcia [Ostrowa Tumskiego] przez wojska rosyjskie spłonęła katedra wśród działań wojennych. W czwartek 15 lutego 1945 r. o godz. 17 rozległy się dwa krótkie, lekkie wystrzały pobliskiej artylerii i niebawem cała katedra, wszystkie jej wieże i dachy stanęły w jasnych płomieniach.

Słynne wystrzały najprawdopodobniej oddano z artylerii radzieckiej. Sądząc po stopniu zniszczeń, z pewnością katedra oraz Ostrów Tumski stały się celami znacznego ostrzału artyleryjskiego, nie ograniczając się jedynie do dwóch salw opisanych przez ks. Nowackiego. Pozostałe budynki na Ostrowie Tumskim, w tym kościół Najświętszej Marii Panny, ucierpiały w mniejszym stopniu.

Po wojnie zaczęła się debata na temat formy odbudowy katedry, która sprawiła, że zdecydowano się porzucić barokowo-klasycystyczne formy ze przebudowy w XVIII wieku, na rzecz ich regotycyzacji. Aktualny wygląd katedry różni się więc znacznie od stanu sprzed 1945 roku. Wnętrze zostało również zmienione: m.in. usunięto wysokiej klasy barokowy ołtarz główny, który został zastąpiony późnogotyckim ołtarzem z miejsca w Górze Śląskiej.

Wraz z pracami mającymi na celu odbudowę oraz rekonstrukcję zniszczonych zabytków Ostrowa Tumskiego, w powojennej Polsce dokonano także ogromnych zmian w układzie rzecznym i komunikacyjnym na wyspie. W latach 60. XX wieku zasypano stare, zachodnie koryto Warty, co spowodowało, że Chwaliszewo przestało być wyspą, a główny nurt rzeki został przesunięty bardziej na wschód. Najważniejszą zmianą było wprowadzenie głównej trasy komunikacyjnej przez wyspę z mostem Bolesława Chrobrego oraz Mieszka I, która przecięła wyspę na dwie części. Doprowadziło to do zaburzenia oryginalnego układu zabytków Ostrowa Tumskiego oraz przyczyniło się do izolacji Ostrowa – a także Śródki, leżącej po prawym brzegu Warty – od reszty miasta.

Obecnie prowadzone są intensywne prace nad ponownym zintegrowaniem Ostrowa Tumskiego z pozostałymi elementami starówki Poznania oraz rewitalizacją Śródki, która przez nowo utworzoną trasę komunikacyjną oraz oddzielenie od Ostrowa uległa znacznemu zubożeniu. W tym celu przywrócono Most Śródecki w 2007 roku, który po rekonstrukcji nosi nazwę Mostu Biskupa Jordana, łączący bezpośrednio Śródkę z Ostrowem Tumskim, oraz wytyczono Trakt Królewsko-Cesarski, który stanowi turystyczny szlak przebiegający przez Ostrów Tumski.

Zabytki i inne obiekty

Na Ostrowie Tumskim w Poznaniu znajdują się niezwykłe zabytki i obiekty, które przyciągają zarówno turystów, jak i miłośników historii. Oto najważniejsze z nich:

• Bazylika Archikatedralna świętych Apostołów Piotra i Pawła, znana powszechnie jako katedra, jest jedną z najstarszych świątyń w Polsce, wielokrotnie poddawana przebudowom w różnorodnych stylach architektonicznych. Do 1945 roku cechowała ją barokowa sylwetka z klasycystyczną fasadą, jednak po drugiej wojnie światowej została odbudowana w stylu gotyckim. W podziemnych kryptach znajdują się relikty wczesnoromańskie i romańskie. Część wyposażenia, w tym gotycki ołtarz główny z Góry Śląskiej, została przeniesiona do katedry po wojnie. Istotnym elementem są kaplice, w które otoczony jest główny korpus świątyni, z których na szczególną uwagę zasługuje Złota Kaplica, zbudowana przez hrabiego Edwarda Raczyńskiego w latach trzydziestych XIX wieku. Katedra pełni również funkcję miejsca pochówku króla Przemysła II; zgodnie z tradycją, w jej murach pochowani mogli być także Mieszko I oraz Bolesław Chrobry, chociaż źródła dotyczące tych przekazów są niepewne.
• Pałac arcybiskupi stanowi siedzibę archidiecezji poznańskiej. Razem z budynkiem kurii i dawnego probostwa katedralnego tworzy zabytkowy kompleks, mający częściowo korzenie w XIV i XV wieku, a obecny kształt uzyskał w XIX wieku.
• Kościół Najświętszej Marii Panny to pomocniczy kościół katedry, powstały w XV wieku, będący jednym z najlepiej zachowanych gotyckich budowli w Poznaniu. Najnowsze badania archeologiczne prowadzone przez prof. Hannę Kóčki-Krenz wskazują, że świątynia stoi w miejscu, w którym w X wieku mieściło się palatium Mieszka I oraz kaplica, zbudowana dla księcia i jego żony Dobrawy jako pierwsza chrześcijańska świątynia w Polsce.
• Psałteria, wybudowana na początku XVI wieku z inicjatywy biskupa Jana Lubrańskiego, była przeznaczona jako miejsce zamieszkania dla kolegium dwunastu psałterzystów, którzy śpiewali psalmy podczas porannych mszy i w nocy.
• Akademia Lubrańskiego, utworzona na początku XVI wieku dzięki staraniom biskupa Jana Lubrańskiego, stanowi pierwszą wyższą uczelnię w Poznaniu. Po zakończeniu działalności w XVIII wieku, budynek ten stał się siedzibą biblioteki kapitulnej i seminarium duchownego, a od 1926 roku jest miejscem Archiwum Archidiecezjalnego, a od 2007 roku nową siedzibą Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu. Muzeum to gromadzi zbiory sztuki sakralnej oraz zabytkowe przedmioty kultu religijnego, w tym obrazy, rzeźby i tkaniny. Warto zwrócić szczególną uwagę na kolekcję rzeźby gotyckiej z XIV–XVI wieku oraz na miecz świętego Piotra, który według Jana Długosza miał być ofiarowany biskupowi Jordanowi (lub Mieszkowi I) przez papieża w X wieku.
• Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Chrystusowego dla Polonii Zagranicznej to nowoczesny kompleks na północ od zabytkowych budynków Ostrowa Tumskiego, w którym znajduje się także pomnik kard. Augusta Hlonda.
• Arcybiskupie Seminarium Duchowne, zlokalizowane przy ulicy Wieżowej (na południe od komunikacyjnej trasy biegnącej przez Ostrów Tumski) zostało wzniesione pod koniec XIX wieku z inicjatywy arcybiskupa Floriana Stablewskiego. W 2003 roku kompleks został znacząco rozbudowany, dodając nowoczesne budynki w ogrodzie seminaryjnym.
• Rezerwat Archeologiczny Genius Loci, w którym eksponowane są pamiątki grodowe z początków Poznania i państwa polskiego.

Przyszłość. Interaktywne Centrum Historii Ostrowa Tumskiego

Na prawym brzegu rzeki Warty, w malowniczej dzielnicy Śródka, zlokalizowana jest główna inwestycja, która otwarto 30 kwietnia 2014. Mowa tu o Interaktywnym Centrum Historii Ostrowa Tumskiego, które swoją nowoczesną architekturą w kształcie prostopadłościanu stanowczo kontrastuje z tradycyjną zabudową Ostrowa.

Centrum to dysponuje różnorodnymi salami ekspozycyjnymi, w których prezentowane są fascynujące aspekty historii wyspy, a także pomieszczeniami przeznaczonymi na konferencje i spotkania. Co więcej, dzięki kładce, która przebiega nad rzeką Cybiną, obiekt jest w łatwy sposób połączony z Jazem Katedralnym oraz innymi zabytkami znajdującymi się na Ostrowie Tumskim.

---

Oceń: Ostrów Tumski w Poznaniu

---