Henryk Tomaszewski (reżyser)

---

Życiorys

Henryk Tomaszewski urodził się 20 listopada 1919 roku w Poznaniu, w rodzinie kupieckiej o polsko-niemieckich korzeniach, jako Henryk Karol Robert König. Jego rodzicami byli Kasimir König (1882) i Jadwiga z domu Jakisrz (1884). Miał starszego brata, Jana (ur. 1912). Jego ojciec, nauczyciel historii, wykazał się dużym zapałem w rozwijaniu zainteresowań humanistycznych u syna.

Po zakończeniu II wojny światowej, w 1945 roku, Tomaszewski przeniósł się do Krakowa, gdzie w latach 1945-1947 uczył się w Studium Dramatycznym Iwo Galla. Równocześnie dochodził do umiejętności tańca dzięki prywatnym lekcjom. W latach 1946-1947 miał okazję uczyć się w Studiu baletowym i brał udział w przedstawieniach Baletów Polskich u Feliksa Parnella.

W okresie między 1946 a 1947 rokiem współpracował z Polskim Teatrem Akademickim, w ramach czego przygotowywał pantomimiczne scenki oraz choreografię. Po krótce, przeniósł się do Wrocławia, gdzie w latach 1949-1959 pełnił rolę solisty w Operze Wrocławskiej. W tym czasie zagrał w jedenastu rolach, w tym Księcia w „Od bajki do bajki”, Pawia w „Pawiu i dziewczynie” (1949), Li Szan Fu w „Czerwonym maku” (1952) oraz Diabła w „Panu Twardowskim” (1953). Te błyskotliwe osiągnięcia wyróżniały się nowatorskimi środkami aktorsko-ruchowymi.

W 1955 roku, za swoją etiudę „Pianista”, Tomaszewski zdobył srebrny medal na Międzynarodowym Festiwalu Młodzieży i Studentów w Warszawie. Ta nagroda stanowiła impuls do założenia Studia Pantomimy, które powstało przy Państwowych Teatrach Dramatycznych w 1956 roku. Niespełna trzy lata później, Studio zyskało status Wrocławskiego Teatru Pantomimy. Henryk Tomaszewski prowadził ten autorski teatr przez czterdzieści pięć lat, realizując dwadzieścia cztery programy, które obejmowały między innymi krótkie formy pantomimiczne jak „Płaszcz” (1956) oraz „Woyzeck” (1959), a także abstrakcyjne formy takie jak „Ziarno i skorupa” (1961) i „Labirynt” (1963).

W jego dorobku znalazły się również fabularne pantomimy, takie jak „Gilgamesz” (1968), a także pełnospektaklowe widowiska jak „Sen nocy listopadowej” (1971), „Menażeria cesarzowej Filissy” (1972) i wiele innych, które były świadectwem jego wielkiego talentu.

Jako pionier w Polsce, Henryk Tomaszewski wykształcił mimów, którzy, po ukończeniu Studia przy WTP, uzyskiwali status profesjonalnych aktorów-mimów. Programy, które tworzył, czerpały inspirację z szerokich obszarów literatury i kultury, a ich celem było przedstawienie kondycji człowieka uwikłanego w złożoności świata. Jego teatr, określany jako „totalny”, wprowadzał nowe środki wyrazu oraz zjawiskowe, zbiorowe sceny, a także kreatywny gest, ukazujący emocjonalne stany i czynności.

W listopadzie 1994 roku, w Karpaczu, otwarto Miejskie Muzeum Zabawek, które wzbogacono o unikalną kolekcję stworzoną przez Henryka Tomaszewskiego od 1967 roku. Zmarł w Kowarach 23 września 2001 roku i został pochowany na cmentarzu ewangelickim przy Świątyni Wang w Karpaczu.

Teatr pantomimy

Henryk Tomaszewski dążył do stworzenia nowej gałęzi sztuki – „teatru pantomimy”. Jego koncepcja opierała się na wykorzystaniu środków wyrazu oraz form ruchowych, które różniły się od klasycznych schematów pantomimy i solowego mimu francuskiego. Na samym początku jego twórczości powstały składanki, które mieściły od 4 do 8 krótkich, niemal całkowicie solowych mimodramów o różnorodnej tematyce. W latach 1956-1963 realizował programy I–VI, a w okresie 1964-1968, w programach VII–IX, intensywnie redukował liczbę prezentowanych mimodramów, zmieniając je w coraz bardziej spójne tematycznie widowiska. Ostatecznie, od programu X „Odejście Fausta”, w jego twórczości pojawiły się pełnospektaklowe, monotematyczne choreodramy o zróżnicowanej stylistyce, w których kluczowym elementem była pantomima zespołowa, jeden z głównych wyróżników jego spektakli.

Kluczową koncepcją, która pozwala na zrozumienie skomplikowanej formuły teatru pantomimy Tomaszewskiego, jest idea „teatru kulistego”. Tomaszewski wprowadził w niej przekonanie, że centralnym elementem sztuki jest człowiek, zarówno twórca, aktor-mim, jak i widz czy postać spektaklu. Z jednej strony człowiek ten jest otoczony przez świat zewnętrzny, wpływając na niego poprzez swoje działania, emocje i myśli, a z drugiej strony poddany jest oddziaływaniom tego świata. Tematyka jego spektakli obejmuje działania, emocje oraz uczucia, skupiając się na życiach współczesnych ludzi, które często są naznaczone bólem i poniżeniem, będąc w nieprzerwanemu konflikcie z otoczeniem.

Wierzył on, że pantomima nie ma na celu odtwarzania rzeczywistości, lecz jej iluzjonistyczne stworzenie. Dlatego w swoich scenariuszach chętnie korzystał z mitów, legend i eposów, co ukazywało charakterystyczne dla tych gatunków przeciwieństwa, takie jak życie–śmierć oraz chaos–harmonia. Jego twórczość to „teatr ruchu”, gdzie każde przedstawienie opiera się na ruchu jako nośniku znaczeń oraz środkach ekspresji. Każdy mimodram oraz choreodram obfitowały w niepowtarzalne środki ruchu, które Tomaszewski tworzył w procesie identyfikacji, szukając odpowiedników ruchowych dla wybranych cech przedmiotów lub emocji.

W tym celu przekształcał środki pantomimiczne, wzbogacając je o różnorodne dodatki z dziedziny tańca nowoczesnego, akrobatyki oraz elementy związane z mimiką filmu niemego, jak również z japońskiego teatru i ludowych obrzędów. Był również znany z tego, że zwalniał lub zatrzymywał ruch w scenach zespołowych, co pozwalało na głębsze zrozumienie przekazu jego sztuki. Nadając pantomimie zespołowej znaczenie „zbiorowej jedności”, Tomaszewski poszerzał lub zawężał obszar komunikacyjny, który był odwzorowywany poprzez ruch.

Warto również zaznaczyć, że teatr pantomimy Tomaszewskiego to „teatr totalny”. W tym modelu różnorodne elementy każdego spektaklu, jak kolor, światło, rekwizyty, kostiumy, dźwięk czy dym, są ściśle zintegrowane z wizją artystyczną twórcy. Współpraca z wybitnymi polskimi scenografami i kompozytorami, takimi jak Jadwiga Przeradzka, Zofia de Ines, Kazimierz Wiśniak, Franciszek Starowieyski, Andrzej Majewski, Władysław Wigura, Krzysztof Pankiewicz, Augustyn Bloch, Rafał Augustyn oraz Juliusz Łuciuk przyczyniła się do tego, że elementy wizualne mogły symbolizować postaci, zdarzenia lub różne pojęcia.

Teatr pantomimy w interpretacji Henryka Tomaszewskiego stał się przede wszystkim przestrzenią do komunikacji z publicznością, dla której był „grą fantazji”. W jego twórczości dostrzegalny jest zamysł pobudzania wyobraźni widzów, co pozwalało na wieloznaczne odczytywanie dzieł, nawet jeśli interpretacje te nie zawsze były zgodne z zamysłem artysty.

Reżyseria i choreografia

Henryk Tomaszewski, znany jako utalentowany reżyser i choreograf, współpracował z wieloma teatrami dramatycznymi, w tym z Teatrem Polskim we Wrocławiu, Teatrem im. Cypriana Kamila Norwida w Jeleniej Górze, Teatrem Polskim w Poznaniu, Wrocławskim Teatrem Współczesnym, Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie oraz Teatrem Narodowym w Warszawie.

W gronie jego znaczących realizacji teatralnych można wymienić m.in.: „Proces” Franza Kafki (Oslo 1965), „Męczeństwo i śmierć Marata” Petera Weissa (Poznań 1967), „Protesilas i Laodamia” Stanisława Wyspiańskiego (Wrocław 1969, Jelenia Góra 1979), „Gra w zabijanego” Eugène’a Ionesco (Wrocław 1973) oraz „Traktat o marionetkach” Heinricha von Kleista (Warszawa 1999). Jego prace wykonywane były nie tylko w Polsce, ale również w duńskich i niemieckich teatrach operowych. Tomaszewski wielokrotnie miał szansę przenieść swoje inscenizacje z Wrocławskiego Teatru Polskiego do teatrów w Amsterdamie, Oslo i Kopenhadze.

W szczególności cenił sobie dwa projekty, które stworzył we współpracy z Konradem Swinarskim: „Menadach” Hansa Wernera Henze (La Scala, Mediolan 1968) oraz „Dienstag aus Licht” Karlheinza Stockhausena (Opera, Lipsk 1993). Do 1962 roku Tomaszewski aktywnie występował na scenie, przybierając różnorodne role, w tym Akakiusza w „Płaszczu”, tytułowego „Woyzecka” oraz postać Śmierci w „Strzelnicy”.

Oprócz swojego wkładu w pantomimę, reżyser stworzył również wiele niezapomnianych ról baletowych, takich jak Paw w „Paw i dziewczyna” (muz. T. Szeligowski, choreogr. Z. Patkowski, Wrocław 1949), Li Szan Fu w „Czerwonym maku” (muz. R. Glier, choreogr. Z. Patkowski, Wrocław 1952) oraz Diabeł w „Panu Twardowskim” (muz. L. Różycki, choreogr. Z. Patkowski, Wrocław 1953). Jego twórczość baletowa obejmowała także takie dzieła jak: „Dafnis i Chloe” (muz. M. Ravel, Wrocław 1961), „Pietruszka” (muz. I. Strawiński, Wrocław 1961, wznowienie Kraków 1965), „Byk” (muz. A. Bloch, Amsterdam 1965) oraz „Oczarowanie” (muz. A. Bloch, Wrocław 1969).

Odznaczenia i nagrody

Henryk Tomaszewski to postać, która zapisała się na kartach historii teatru dzięki swoim wybitnym osiągnięciom. W ciągu swojej kariery zdobył liczne nagrody oraz odznaczenia, co świadczy o jego znaczeniu w świecie sztuki. W 1955 roku zachwycił świat swoim dziełem „Pianista”, co zaowocowało uzyskaniem srebrnego medalu na Międzynarodowym Festiwalu Młodzieży i Studentów w Warszawie.

W kolejnych latach jego talent został doceniony poprzez przyznanie mu wielu prestiżowych wyróżnień. W 1962 roku zdobył nagrodę za niezwykłe poszukiwania artystyczne w spektaklu „Gabinet osobliwości”, prezentowanym na II Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu. Rok 1963 przyniósł mu złoty medal Swedish Dance Association, co stanowiło kolejny krok na drodze do jego sukcesu.

W 1967 roku Tomaszewski został uhonorowany nagrodą za inscenizację i reżyserię „Męczeństwa i śmierci Marata” Petera Weissa, na 7. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych w Teatrze Polskim w Poznaniu. Po trzech latach uzyskał Złotą Gwiazdę na VIII Międzynarodowym Festiwalu Tańca w Paryżu, co stanowiło ważny moment jego kariery. W 1973 roku nagrodzono go za reżyserię i choreografię „Legendy” Stanisława Wyspiańskiego, ponownie podczas Kaliskich Spotkań Teatralnych.

Również w latach 70. Tomaszewski zdobył Główną Nagrodę Indywidualną za realizację „Gry w zabijanego” Eugène’a Ionesco w Teatrze Polskim we Wrocławiu. W 1980 roku otrzymał nagrodę im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego za osiągnięcia w Wrocławskim Teatrze Pantomimy, a następnie, w 1981 roku, nagrodę za realizację spektaklu „Hamlet – ironia i żałoba” w tym samym teatrze.

W 1984 roku jego znakomite osiągnięcia zwróciły na siebie uwagę Sekcji Krytyków Teatralnych, którą nagrodził Nagrodą im. Stanisława Ignacego Witkiewicza. Tomaszewski był także honorowym obywatelem Wrocławia, co potwierdza jego wspólne związki z miastem, które tak bardzo mu zaufało.

W 1996 roku, na podstawie postanowienia prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski „za wybitne zasługi dla kultury narodowej”. W 1999 roku dotarła do niego nagroda im. Konrada Swinarskiego w sezonie 1998/1999 za reżyserię spektaklu „Traktat o marionetkach” Kleista w Teatrze Narodowym w Warszawie. Także zdobył Nagrodę Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego za całokształt twórczości w tej samej dziedzinie.

Dwa lata później, w 2000 roku, został wyróżniony ponownie nagrodą im. Konrada Swinarskiego, również za całokształt twórczości. Jego osiągnięcia stanowią dowód na to, jak wielki wpływ wywarł na polski teatr i jak jego twórczość była doceniana przez krytyków i publiczność.

Współpraca ze Służbą Bezpieczeństwa PRL

W latach 1960–1966 Henryk Tomaszewski nawiązał współpracę z **Służbą Bezpieczeństwa** PRL. Początkowo pełnił rolę kontaktu poufnego, używając pseudonimu „T.H.”, a od 1963 zyskał status tajnego współpracownika pod imieniem „Henryk”.

W trakcie zagranicznych podróży Tomaszewski informował SB o zachowaniach członków swojego zespołu artystycznego. Przekazywał również doniesienia dotyczące pobytu znanego pantomimika, Marcela Marceau, na terenie Polski. Udzielał informacji na temat różnych osób, w tym Elżbiety Jaroszewicz oraz kontaktów z Stefanem Arczyńskim.

Niestety, z okresu formalnej współpracy Tomaszewskiego z SB w latach 1963-1964 nie zachowały się żadne konkretne doniesienia. Z dokumentu służbowego z lipca 1964 roku wynika, że Tomaszewski nie spełniał oczekiwań i nie realizował powierzone mu zadania, co skutkowało tym, że jego informacje były uznawane za mało użyteczne i bezwartościowe dla Agencji.

W 1964 roku SB zakończyło z nim formalną współpracę, a do zespołu Tomaszewskiego wprowadzono nowych tajnych współpracowników oznaczonych jako **TW „Zawisza”** oraz **TW „Teodor”**. Decyzja ta zapadła z powodu zbyt ogólnych i niezadowalających doniesień, które koncentrowały się głównie na kwestiach związanych z pantomimą. W rezultacie kontakt z priorytetem SB okazał się nieskuteczny i mało przydatny.

Do roku 1966 Służba Bezpieczeństwa wciąż utrzymywała nieformalny kontakt z Tomaszewskim w charakterze „kontaktu poufnego”. Po zakończeniu tej współpracy, artysta znalazł się pod stałą inwigilacją. Jak wskazuje notatka z maja 1967 roku, funkcjonariusz SB zalecił, aby Tomaszewski był poddany „aktywnej kontroli operacyjnej”, a także nakazano założenie podsłuchu w jego mieszkaniu. Obawy SB były związane głównie z jego licznymi kontaktami zagranicznymi, ponieważ Teatr Pantomimy cieszył się ogromną popularnością za granicą i często brał udział w międzynarodowych tournée.

---

Oceń: Henryk Tomaszewski (reżyser)

---