Kościół św. Marcina w Poznaniu

---

Historia

Początki kościoła św. Marcina sięgają roku 1240, kiedy prawdopodobnie podjęto decyzję o budowie niewielkiej świątyni, być może pod patronatem Przemysła I. Historia samej parafii natomiast wciąż owiana jest tajemnicą, a jej datacja przypada między XI a XIII wiekiem. Na początku obejmowała całe, dzisiejsze lewobrzeżne tereny Poznania, aż do obszarów takie jak Junikowo, Ławicę i Skórzewo. Z czasem wokół niej zaczęła się rozwijać osada nosząca nazwę Święty Marcin, która do końca XVIII wieku włączona została do Poznania. Dziś o tej osadzie przypomina jedynie nazwa ulicy Święty Marcin, a nie ul. Świętego Marcina. Przy parafii znajdowała się również szkoła parafialna, wzmiankowana już w 1438 roku.

Nie ma pewnych informacji o pierwotnym kształcie świątyni, jednak istnieje przypuszczenie, że była ona murowana. Znane są natomiast fragmenty jej średniowiecznego wyposażenia. Obok głównego ołtarza, poświęconego św. Marcinowi, znajdowało się ministerium dla wikariuszy, powołane do życia w 1486 roku, ołtarz należący do św. Stanisława (o charakterze cechowym) oraz ołtarz Świętego Krzyża, przeznaczony dla bractwa ubogich. Obiekt zyskał swój obecny wygląd dzięki przebudowie, która miała miejsce w początkach XVI wieku.

Od 1486 roku w księgach miejskich pojawiały się wpisy dotyczące funduszy na budowę nowego kościoła. Prace nad nową świątynią najprawdopodobniej rozpoczęły się w 1516 roku pod okiem plebana Grzegorza z Szamotuł. Kontynuowano je pod opieką Marcina Święcickiego, aż do ich zakończenia w 1517 roku. Nawa główna była wyposażona w strop, podczas gdy nawy boczne miały sklepienia gwiaździste, a pod kościołem znajdowały się cztery funkcyjne krypty. Wieża nie została wzniesiona. Do potopu szwedzkiego rozwijało się wyposażenie obiektu oraz infrastruktura, chociaż zmiana zasad ogłoszonych przez Marcina Lutra w 1520 roku spowolniła proces fundacji nowych ołtarzy – do 1570 roku nie pojawiły się żadne nowe.

W końcu XVI wieku kościół przeszedł renowację, nad którą czuwał pleban Maciej z Pońca. Niestety w 1657 roku świątynia została poważnie uszkodzona wskutek najazdu brandenburskiego. W ciągu kolejnych lat została odbudowana przez plebanów Andrzeja Wilkiewicza (1670-1686) oraz Andrzeja Chrościńskiego (1686-1721), którzy wprowadzili styl barokowy. Wolno stojąca wieża została zdemontowana w 1745 roku z obawy o jej zawalenie. Szkody po rosyjskiej okupacji miasta z 1771 roku, związanej z konfederacją barską, również zostały naprawione. W latach 1834-1840 przeprowadzono gruntowny remont budynku. W 1885 roku przy prawej nawie bocznej stanęła kaplica św. Józefa, a w 1859 roku w ogrodzie przy kościele umieszczono pierwszy na ziemiach polskich pomnik A. Mickiewicza, stworzony przez Władysława Oleszczyńskiego.

Późniejsze efekty prac artystycznych można było zobaczyć w 1890 roku, kiedy to u podstawy cokołu pomnika dodano rzeźby przedstawiające Wisłę, Wartę oraz Niemen, wykonane przez Władysława Marcinkowskiego. W 1904 roku replika pomnika została zastąpiona przez kopię z brązu, również autorstwa Marcinkowskiego, lecz została zniszczona podczas okupacji hitlerowskiej. W 1925 roku rozpoczęto renowację, mającą na celu rozbudowę oraz modernizację kościoła. Cofnięto główny ołtarz, a kaplicę św. Józefa przedłużono. Po jego stronie południowej wybudowano nową zakrystię.

Ołtarz główny św. Marcina z XVII wieku został przesunięty bliżej ściany i zmniejszony, a świątynia zyskała nową polichromię, witraże oraz ambonę. Zredukowano też łuk triumfalny, a chór przebudowano, wstawiając nowy ołtarz św. Antoniego. W 1929 roku, przy ul. Święty Marcin, w bocznym wejściu do kościoła postawiono 45-metrową wieżę, zaprojektowaną przez Stefana Cybichowskiego. Na wysokości 25 metrów umieszczono zegar, a nad nim dzwonnicę, której przykrycie zadbało o barokową kopułę wspartą na kolumnach. Na wieży umieszczono rzeźby św. Wojciecha, św. Stanisława oraz postaci apostołów, św. Piotra i św. Pawła, wykonane przez Marcina Rożka. Na froncie, w osi Alei Marcinkowskiego, znalazła się płaskorzeźba przedstawiająca św. Marcina na koniu, oddającego połowę płaszcza żebrakowi.

Korzystając ze strategicznej lokalizacji w sercu miasta, które zamieszkiwane było przez bogatych obywateli, parafia zyskała status najzamożniejszej w Poznaniu. W 1930 roku, pod przewodnictwem ówczesnego proboszcza, ks. prałata prof. dra Teodora Taczaka, wykonano szereg modernizacji, w tym nowe konfesjonały oraz stalle przy głównym ołtarzu. Zainstalowano również organy, na których często występował Feliks Nowowiejski. Zewnętrzna część kościoła wzbogacona została o brązową tablicę ku czci ks. Piotra Wawrzyniaka, wykonaną przez Władysława Marcinkowskiego.

W 1932 roku odbyła się przebudowa kaplicy Matki Boskiej z Lourdes, przy której ustawiono Golgotę z krzyżem i trzema figurami. Niestety w 1939 roku kościół został przekształcony w magazyn zrabowanych dzieł sztuki sakralnej, co skończyło się tragicznie, gdyż w 1945 roku z całkowitym wyposażeniem spłonął.

Podczas odbudowy w latach 1950-1954 kościół odzyskał swój gotycki kształt. Wewnątrz znajduje się szereg cennych zabytków, w tym ołtarz w formie tryptyku, przedstawiający życie św. Katarzyny, pochodzący z 1498 roku z cmentarnego kościółka w Świerzawie na Dolnym Śląsku. W nawie południowej znaleźć można drewnianą polichromowaną rzeźbę Madonny z Dzieciątkiem z około 1510 roku, a także wiszącą nad wejściem do zakrystii figurę Boga Ojca. Polichromię zaprojektował W. Taranczewski w 1957 roku, podczas gdy witraże w prezbiterium stworzył J. Piasecki w 1960 roku oraz W. Taranczewski w 1970 roku, z częściowym wykorzystaniem projektów Marii Powalisz-Bardońskiej od 1970 roku. Rzeźba św. Marcina, znajdująca się w tympanonie nad głównym wejściem, to dzieło Edwarda Haupta z 1957 roku.

Grota Matki Bożej z Lourdes

Na południe od kościoła znajduje się grota Matki Bożej z Lourdes, która została wybudowana w 1911 roku. Inicjatorem powstania tego obiektu był ksiądz Tadeusz Wierbiński, który traktował ją jako wotum za cudowne uzdrowienie.

W 1932 roku do groty dobudowano wolnostojącą kaplicę, przykrytą elegancką kopułą. To w tym miejscu odprawiano msze w każdą niedzielę i w święta, zawsze o godzinie 12:30. Niestety, 14 stycznia 1941 roku, figura Matki Boskiej została uszkodzona przez nieznanych sprawców. W odpowiedzi na to zdarzenie, odprawiono nabożeństwo przebłagalne, a w miejsce zniszczonej figury ustawiono nową w ołtarzu Świętej Rodziny. Niestety, figura ta również została zniszczona w 1945 roku.

W 1946 roku w grocie zainstalowano nową rzeźbę, stworzoną przez Kazimierza Bieńkowskiego. Niestety, nocy z 1 na 2 stycznia 1953 roku, figura ponownie została zniszczona przez nieznanych sprawców, co wywołało kilka dni modlitw przebłagalnych. Edward Haupt odnowił tę figurę, jednak nie był to koniec problemów. W 1955 roku znów doszło do dewastacji, co ponownie zaowocowało modlitwami oraz protestami ze strony społeczności lokalnej. Rzeźba została naprawiona przez Kazimierza Bieńkowskiego.

Rok 1989 przyniósł gruntowną renowację groty. Dodatkowo, na ścianie groty wmurowana jest tablica pamiątkowa, upamiętniająca 15. rocznicę oswobodzenia Ziem Zachodnich spod jarzma pruskiego. Tablica honoruje również poległych powstańców wielkopolskich i została ufundowana przez Towarzystwo Uczestników Powstania Wielkopolskiego 15 października 1933 roku.

Organy

W kościele św. Marcina można zauważyć historii instrumentów muzycznych. W 1922 roku z inicjatywy Wacława Biernackiego z Wilna powstały nowe organy, które zbudowano z wykorzystaniem elementów pochodzących z wcześniejszego instrumentu. Niestety, nazwisko twórcy tych wcześniejszych organów pozostaje nieznane, a organy Biernackiego zostały zniszczone podczas działań wojennych.

Obecnie instrument, który możemy podziwiać, został wyprodukowany w 1965 roku przez firmę Włodzimierza Truszczyńskiego z Warszawy. Kluczowym elementem tego instrumentu jest dmuchawa elektryczna od firmy Cepka, umieszczona na chórze muzycznym przy boku organów.

Dyspozycja instrumentu jest następująca:

Manuał I	Manuał II	Manuał III	Pedał
1. Pryncypał 8′	1. Flet kryty 8′	1. Flet szeroki 8′	1. Pryncypałbas 16′
2. Koncert flet 8′	2. Kwintadena 8′	2. Salicet 8′	2. Subbas 16′
3. Oktawa 4′	3. Blok flet 4′	3. Pryncypał 4′	3. Oktawbas 8′
4. Rurflet 4′	4. Pryncypał 2′	4. Bachflet 4′	4. Fletbas 8′
5. Kwinta 2 2/3′	5. Kwinta 1 1/3′	5. Róg nocny 2′	5. Chorałbas 4′
6. Flet leśny 2′	6. Oktawina 1′	6. Picolo 1′	6. Flet polny 2′
7. Mixtura 4-5 ch.	7. Sesqialtera [sic!] 2ch.	7. Tercja mała 4/5′	7. Mixturbas 3ch.
8. Trompet 8′	8. Mixtura 4ch.	8. Acuta 3ch.	8. Puzon 16′
_	9. Krummhorn 8′	9. Obój 8′

Dzwony

W 1779 roku powstała nowa dzwonnica, która była konstrukcją drewnianą i posiadała cztery dzwony. Obecnie w pobliżu kościoła św. Marcina znajdują się trzy zabytkowe dzwony, które są zawieszone na dzwonnicy z charakterystycznym dwuspadowym daszkiem. Całość jest otoczona metalowym płotkiem, który dodaje uroku temu miejscu. Wysoka wartość zabytkowa dzwonów została doceniona nawet przez Niemców podczas I wojny światowej, którzy uznali je za zabytki pierwszej klasy.

	Imię	Waga (kg)	Tonacja	Rok odlania	Odlewnia
Mały dzwon	św. Andrzej	około 250 kg	d”	1718	Odlewnia Hammera w Poznaniu
Średni dzwon	św. Marcin	około 800 kg	a’	1560	dane nieznane*
Duży dzwon	Matka Boska	około 1800 kg	d’	1747	Christian Heinrich Witte z Poznania

Dzień św. Marcina w Poznaniu

11 listopada, w dniu uroczyście obchodzonego św. Marcina, po mszy odpustowej, z kościoła wyrusza barwny pochód, w którego centrum znajduje się sam święty. Prowadzi on uczestników do Zamku Cesarskiego, gdzie symbolicznie przejmuje na jeden dzień klucze i władzę nad miastem, z rąk Prezydenta Poznania.

Jest to szczególny dzień, podczas którego mieszkańcy Poznania angażują się w pomoc dla biednych i samotnych, dzieląc się z nimi swoimi dobrami. Wśród tradycji tego dnia nieodłącznie związana jest także uczta z rogalami świętomarcińskimi, które stanowią prawdziwy przysmak, cieszący podniebienia zarówno dzieci, jak i dorosłych.

Literatura

Istnieje wiele wartościowych publikacji dotyczących Kościoła św. Marcina w Poznaniu, które niosą ze sobą bogate informacje oraz interesujące analizy. Oto kilka z nich:

• Jacek Wiesiołowski w swoim dziele opisuje kościół i osadę Święty Marcin w średniowieczu oraz w okresie staropolskim. Publikacja ta jest fragmentem Kroniki Miasta Poznania (KMP) z 2006 roku i ukazała się w Wydawnictwie Miejskim (ISSN 0137-3552),
• Waldemar Karolczak opracował temat ulic i zaułków dawnego Poznania, szczegółowo badając ulicę Święty Marcin w Muzeum Narodowym w Poznaniu w roku 2005,
• Iwona Błaszczyk, w pracy poświęconej Wacławowi Taranczewskiemu oraz jego wizji wnętrza kościoła św. Marcina, zamieszcza cenne spostrzeżenia w KMP 2006/1, Wydawnictwa Miejskiego, ISSN 0137-3552, str. 60 i n.

Te publikacje stanowią doskonałe źródła wiedzy o historycznym i architektonicznym znaczeniu kościoła oraz jego otoczenia w szerszym kontekście miejskim Poznania.

---

Oceń: Kościół św. Marcina w Poznaniu

---