Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

---

Historia

W XVIII wieku, Józef Feliks Rogaliński zainicjował pierwsze obserwatorium astronomiczne w Poznaniu, wyposażając je również w gabinet fizyczny. Organizował on publiczne wykłady, które cieszyły się dużym zainteresowaniem wśród mieszkańców. W 1906 roku, z inicjatywy rektora pruskiej Akademii Królewskiej w Poznaniu, powstał projekt drugiego obserwatorium astronomicznego. Rektor zwrócił się do Kazimierza Graffa, znanego polskiego astronoma z obserwatorium Hamburg-Bergedorf, z prośbą o zorganizowanie tej placówki. Graff nie zadeklarował pełnienia tej roli, jednak wspomagał Akademię w zakupie niezbędnego sprzętu, w tym refraktora 9,5 cm oraz chronometru i chronografu, które później zostały przekazane Alfredowi Denizotowi, kierownikowi Zakładu Fizyki Uniwersytetu Poznańskiego.

W roku 1919, po utworzeniu polskiego Uniwersytetu w Poznaniu, rektor Heliodor Święcicki ponownie nawiązał współpracę z Graffem, proponując mu objęcie kierownictwa nad nowym obserwatorium. Kazimierz Graff zaakceptował tę propozycję, rozpoczynając intensywne prace organizacyjne. Wybór na lokalizację padł na „Willę Górczyn” przy ul. Palacza 63, usytuowaną w odległości 2 km od granic miasta. Zaproponował również umieszczenie instrumentów w Mosinie, jednak ze względów finansowych plan stempy się nie ziścił. Graff zainwestował w zakup różnorodnych przyrządów astronomicznych oraz znacząco wspomógł Uniwersytet przekazując swoje zbiory biblioteczne.

Rok 1920 przyniósł wybuch wojny polsko-sowieckiej, co znacząco skomplikowało działania związane z nowym obserwatorium. Wzrastające trudności finansowe, a także korzystne warunki oferowane Graffowi przez Uniwersytet Hamburski, skłoniły go w 1921 roku do rezygnacji z funkcji kierownika placówki, chociaż nadal udzielał wsparcia swojemu następcy. Jesienią tego samego roku, z rekomendacji Tadeusza Banachiewicza, na stanowisko zastępcy profesora astronomii oraz kierownika nowego obserwatorium zaproszono Bohdana Zaleskiego, który przeszedł z obserwatorium w Mikołajowie. 15 stycznia 1922 roku rozpoczął on formalne kierownictwo placówki.

W tym czasie otwarto pierwsze studia astronomiczne dla pięciu studentów, a badania skupiały się głównie na astrometrii. Po przedwczesnej śmierci Zaleskiego w 1927 roku stanowisko kierownika objął Stanisław Andruszewski aż do 1929 roku, kiedy to pojawił się nowy kierownik, dr hab. Józef Witkowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Pod jego przewodnictwem placówka zyskała nową dynamikę, a jej zakres badań poszerzył się o takie tematy jak komety, gwiazdy zaćmieniowe i zakrycia gwiazd. Obserwatorium wzbogaciło się w nowy sprzęt, w tym refraktor Zeissa 200/3000 oraz zegar astronomiczny Riefflera, sprowadzone z prywatnego obserwatorium Władysława Szaniawskiego oraz zegar Shortta, który był najdokładniejszym zegarem mechanicznym tamtego okresu.

Na przełomie lat 1929 i 1932, Obserwatorium Poznańskie brało udział w międzynarodowej kampanii długościowej organizowanej przez Komitet Geodezyjny Państw Bałtyckich, a zakres badań został wzbogacony o mechanikę nieba i zagadnienia dotyczące pochodzenia komet. Podczas II wojny światowej obserwatorium kontynuowało swoją działalność naukową, mimo że niemal cały polski personel został zastąpiony pracownikami niemieckimi. Kierownikiem placówki został dr Joachim Stobbe, który zmarł w 1943 roku.

Po zakończeniu konfliktu zbrojnego w 1945 roku stery placówki przejął z powrotem prof. Józef Witkowski, prowadząc obserwatorium aż do 1962 roku. Po nim kierownictwo sprawował prof. dr Fryderyk Koebcke (1962–1967), a kolejno prof. dr hab. Hieronim Hurnik (1967–1990) oraz prof. dr hab. Krystyna Kurzyńska (do 1998 roku). Obserwatorium od 2016 roku prowadzi prof. UAM dr hab. Agnieszka Kryszczyńska, kończąc długą i bogatą historię tej placówki naukowej.

Status obecny i osiągnięcia

Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest obecnie samodzielną instytucją mieszczącą się w strukturze Wydziału Fizyki UAM. Jak wynika z danych z marca 2013 roku, zatrudnia ono 35 pracowników.

Zakres badań prowadzonych w tym Obserwatorium obejmuje szereg interesujących dziedzin, w tym:

• dynamikę sztucznych satelitów Ziemi, czyli ewolucję ich orbit oraz problematykę związana z zanieczyszczeniem kosmosu przez odpady,
• dynamikę małych ciał Układu Słonecznego, koncentrującą się na ewolucji orbit meteoroidów, źródłach komet oraz perturbacjach w ich ruchach, a także obłoku Oorta,
• fizykę planetoid, obejmującą obserwacje ich blasku, analizy parametrów rotacji oraz modelowanie ich właściwości fizycznych na podstawie zmian jasności i obserwacji ich zakryć przez inne ciała niebieskie.

Badania planetoid mają tu szczególne znaczenie, ponieważ wpisują się w długą tradycję poznańskiego Obserwatorium. Jednym z ważniejszych osiągnięć było odkrycie planetoidy (1572) Posnania, do którego doszło 22 września 1949. Uznanie dla dokonań trójki poznańskich astronomów znalazło wyraz w nadaniu trzech bezimiennym planetoidom nazw: Michałowski, Kwiatkowski oraz Kryszczyńska.

Obserwatorium prowadzi również badania w zakresie astrofizyki gwiazdowej, gdzie szczególną uwagę poświęca się obserwacjom spektroskopowym podwójnych oraz pulsujących gwiazd, a także wyznaczaniu ich prędkości radialnych.

Większość działań badawczych obecnie realizowanych jest z użyciem instrumentów zlokalizowanych w Borówcu, oddalonym o około 20 km od Poznania, a także w Winer Observatory w Arizonie, USA.

W ramach popularyzacji nauki, Obserwatorium organizuje także różne wydarzenia, takie jak przyjmowanie wycieczek szkolnych oraz comiesięczne otwarte wykłady. Różnorakie imprezy, takie jak Dni Otwarte czy Noc Naukowców, stanowią dodatkowy element jego działalności.

Obserwatorium dysponuje nowoczesnym wyposażeniem, w tym:

• Poznańskim Teleskopem Fotometrycznym – reflektorem Newtona o średnicy zwierciadła 400 mm, z kamerą CCD SBIG ST-8, który znajduje się w Stacji Astronomicznej w Borówcu,
• Poznańskim Teleskopem Spektroskopowym 1 (PST1) – podwójnym reflektorem Newtona o średnicy zwierciadeł 2 x 500 mm, współpracującym ze światłowodowym spektrografem echelle R=35000 oraz kamerą CCD Andor DZ-436, również w Borówcu,
• Poznańskim Teleskopem Spektroskopowym 2 (PST2) – reflektorem Dall-Kirkham o średnicy zwierciadła 700 mm, współpracującym z odpowiednim spektrografem i kamerą CCD Andor iKon-L, od października 2013 roku przebywającym w Winer Observatory w Arizonie, gdzie jest obsługiwany zdalnie,
• Poznańskim Teleskopem Satelitarnym 3 (PST3) – zestawem pięciu teleskopów, z reflektorem Dall-Kirkham o średnicy 700 mm i kamerami s CMOS: Andor Zyla 5.5 oraz FLI Kepler 4040, znajdującym się na terenie Ostoi Ciemnego Nieba w Chalinie koło Sierakowa,
• reflektorem Cassegraina o średnicy 350 mm, umiejscowionym w Poznaniu,
• Reflektorem Ritcheya-Chrétiena Meade RCX-400 o średnicy 350 mm, który również znajduje się w poznańskim parku przy Obserwatorium,
• zabytkowym refraktorem Zeissa 200/3000 mm, leżącym na terenie parku przy Obserwatorium.

W zasobach Obserwatorium można znaleźć także kilka mniejszych instrumentów, z reguły wykorzystywanych do celów dydaktycznych. Wśród nich są takie, które nie są już używane, jak zabytkowe instrumenty obserwacyjne, w tym koło południkowe Repsold oraz instrument przejściowy Ertel. Do innego rodzaju zabytków należą zegary astronomiczne, z najbardziej wartościowym zegarem Shortta nr 30, który jest w pełni sprawny. W latach 1922–1956 na świecie wyprodukowano około 100 takich zegarów, a w Polsce do dziś użytkowanych jest zaledwie cztery egzemplarze, z czego dwa działające, według stanu na 10 marca 2013 roku.

Siedziba (dwór Palaczów)

Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ma swoją siedzibę w interesującym architektonicznie budynku, który został wzniesiony około 1880 roku. Struktura ta składa się z dworu oraz przylegającego do niego skrzydła, które charakteryzuje dwuspadowy dach. Narożnik budynku ozdobiony jest wieżą, która została przystosowana do potrzeb obserwacyjnych, gdzie umieszczono kopułę z odpowiednim sprzętem astronomicznym.

Historia tej siedziby jest dość intrygująca, szczególnie w kontekście Wielkopolski – nie była ona w przeszłości miejscem zamieszkania ani dla szlachty, ani dla magnatów. Budynek ten należał do zamożnej rodziny chłopskiej Palaczów (w tym m.in. Jana), która nie tylko efektywnie zarządzała swoim majątkiem o powierzchni 130 ha, ale także wyróżniała się silnym patriotyzmem.

W 1896 roku posiadłość przeszła w ręce dra Ludwika Rekowskiego, który sprzedał ją w 1902 roku Maxowi Johowowi – twórcy tzw. Johow-Gelände. Ten z kolei przekazał majątek Komisji Kolonizacyjnej. Po zakończeniu I wojny światowej budynek stał się własnością polskiego Urzędu Osadniczego. Proboszcz parafii łazarskiej, ksiądz Maliński, nabył go z myślą o celach społecznych. Jednak na prośbę ówczesnego rektora Uniwersytetu Poznańskiego postanowił zrezygnować z prawa pierwokupu, przekazując obiekt uniwersytetowi.

W ramach przekształcenia budynku na potrzeby obserwatorium, na początku lat dwudziestych podniesiono wieżę oraz umieszczono na niej kopułę obserwacyjną. Dodatkowo, do głównej części budynku dobudowano piętro, które zostało pokryte charakterystycznym trójspadowym dachem.

Dojazd

Dojazd do obserwatorium astronomicznego jest łatwy dzięki odpowiednim połączeniom komunikacyjnym. W okolicy znajdują się autobusy MPK Poznań, które obsługują linię 169. Należy wysiąść na przystanku Tęczowa, a następnie przejść około 300 metrów ulicą Tęczową, aby dotrzeć do celu.

---

Oceń: Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

---