Parafia Ewangelicko-Augsburska w Poznaniu

---

Od XVI do pocz. XX w.

Reformacja na terenie Poznania miała swój początek już w pierwszej ćwierci XVI wieku, kiedy to wpływy tych nauk zaczęły się szerzyć. W tym czasie, pod patronatem magnackiej rodziny Górków, miasto stało się miejscem działalności takich postaci jak teolog i humanista Krzysztof Hegendorfer, a także ks. Andrzej Samuel oraz Jan Seklucjan, który zajmował się wydawaniem literatury religijnej. W 1563 roku, wojewoda Łukasz Górka udostępnił swój pałac na potrzeby nabożeństw, co doprowadziło do formalnego utworzenia polskiej parafii luterańskiej, a w kolejnym roku powstała również parafia niemiecka, która skupiała większość wyznawców.

Cyklicznie odbywały się tu synody krajowe, jednak po śmierci ostatniego Górki, Stanisława w 1592 roku, ewangelicy stracili dostęp do miejsca kultu. W początkowym okresie musieli korzystać z kostnicy znajdującej się na cmentarzu, lecz niedługo później, za zgodą miejskich władz oraz biskupa poznańskiego, wzniesiono na przedmieściu drewnianą kaplicę, zapewne w dwóch wersjach – polskiej i niemieckiej. Powstały tam także edukacyjne i opiekuńcze instytucje, takie jak szkoła oraz szpital (dom opieki), w sąsiedztwie istniejącego cmentarza na Górze Czerwowskiej, przy głównej drodze prowadzącej do Wronki, nieopodal Wzgórza Św. Wojciecha.

Wśród duchownych, na czołowej pozycji znalazł się ks. Samuel Dambrowski. Jednakże w 1616 roku, po serii ataków na te obiekty ze strony rzeszy ludzi, których zorganizowali jezuici, ewangelicy stracili dostęp do miejsc kultu. Warto dodać, że w tym samym czasie zniszczeniu uległy też miejsca należące do braci czeskich, które funkcjonowały w Poznaniu od 1548 roku. W konsekwencji tych wydarzeń wprowadzono zakaz publicznych praktyk religijnych, co skutkowało również pozbawieniem protestantów możliwości piastowania funkcji publicznych. Niektórzy wierni zdecydowali się na emigrację, osiedlając się m.in. w Toruniu oraz Lesznie, zaś reformowani przez pewien czas uczęszczali do kościoła w Skokach.

Prawie nic nie pozostało po żywotności protestanckiej społeczności poza cmentarzem, który początkowo nie był ogrodzony. Na miejscu świątyni braci czeskich zbudowano kościół i klasztor karmelitów bosych. W kolejnych latach nabożeństwa luterańskie przeniosły się do Swarzędza, gdzie odbywały się one w wyremontowanych mieszkaniach. Uczestniczyli w nich nie tylko ewangelicy z poznańskich terenów, ale także z całej Wielkopolski, z takich miejscowości jak Pobiedziska czy Murowana Goślina. W okresie potopu szwedzkiego polskie nabożeństwa zniknęły, a po tym okresie zorganizowano jedynie niemieckie, co dawało większe poczucie bezpieczeństwa ich uczestnikom, unikając oskarżeń o antykatolicką działalność.

W końcu XVIII wieku w Swarzędzu rozpoczęto budowę murowanego kościoła ewangelickiego, który został zlokalizowany na obecnym Placu Niezłomnych. Jego budowa zakończyła się w 1836 roku, a realizacja tego projektu była możliwa dzięki wsparciu od króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III. W 1866 roku kościołowi nadano wieżę, a zbór ewangelicki w Swarzędzu funkcjonował aż do zakończenia II wojny światowej.

W Poznaniu wznowienie kultu publicznego miało miejsce dopiero po 1768 roku, a w 1896 roku poświęcono luterański kościół Świętego Krzyża na Grobli. Nabożeństwa polskie były tu odprawiane do 1860 roku, głównie przez ewangelików reformowanych, będących potomkami braci czeskich, którzy obok wybitnych postaci takich jak poeta Piotr Dahlman i dzięk społeczny Gustaw Potworowski stanowili znaczący element tej społeczności. Pomimo tego, że liczba protestantów narodowości polskiej w Poznaniu była dostrzegalna, nie zdołali oni stworzyć spójnego środowiska. Władze pruskiego Kościoła Unijnego nie były zainteresowane zaspokajaniem ich duchowych potrzeb w języku polskim, a z czasem liczba kościołów i kaplic w Poznaniu wzrosła do dziesięciu.

Czasy II Rzeczypospolitej

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, 22 października 1919 roku, Polacy ewangelicy, przybywając z różnych części kraju, postanowili zorganizować swoją reprezentację jako wyraz narodowo-religijny, której celem stało się Polskie Towarzystwo Ewangelickie. Już wkrótce podjęto starania dotyczące organizowania nabożeństw w języku polskim; pierwsze z nich odbyło się w Wielkanoc, 4 kwietnia 1920 roku, a sprawował je ks. Karol Kotula w wynajętym kościele staroluterskim, który znajdował się przy ul. Ogrodowej. Od tego momentu to miejsce stało się ich stałym lokum, gdzie współistniała miejscowa parafia niemiecka, aż do wybuchu II wojny światowej, tj. 3 września 1939 roku.

W roku 1920, pierwotnym duszpasterzem polskiego zboru, który nawiązał kontakt z Kościołem Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie, był kapelan wojskowy ks. Józef Mamica (1920-1923). To dzięki jego determinacji udało się zorganizować kolejne parafie o narodowym charakterze, w tym w Toruniu (1921) oraz w Bydgoszczy (1922). W latach 1923–1924 jego następcą został ks. Karol Kotula. W 1924 roku, po wyborach, na stanowisko proboszcza powołano ks. Gustawa Manitiusa z Zduńskiej Woli, który z sukcesem pełnił tę funkcję przez cały okres II Rzeczypospolitej. Ostrożnie współpracując ze świeckimi członkami, którzy aktywnie wspierali działalność parafialną, przyczynił się do wszechstronnego rozwoju zboru.

Wsparcie ze strony różnorodnych organizacji, takich jak Polskie Towarzystwo Ewangelickie (PTE), czy Kole Pań, a także powołanie w 1922 roku Stowarzyszenia Polskiej Młodzieży Ewangelickiej (SPME), które w 1926 roku przekształcono w Stowarzyszenie Polskiej Akademickiej Młodzieży Ewangelickiej (SPAME), sprzyjało owocnej pracy. Parafia podejmowała również wysiłki na rzecz uświadamiania polskiej ludności ewangelickiej zamieszkującej południowo-wielkopolskie tereny, z szczególnym uwzględnieniem rejonu Kępna, Odolanowa oraz Ostrzeszowa.

Warto zaznaczyć, że od samego początku w Polskim Zborze Ewangelicko-Augsburskim pozostawali równoprawni ewangelicy reformowani, choć okresowo odwiedzani przez swoich duszpasterzy. Obecność zboru filialnego w Lesznie zorganizowano w 1926 roku. Niestety, stosunki z poznańskim Kościołem Unijnym, kierowanym przez ks. Paula Blaua, były dość napięte, co uniemożliwiło osiągnięcie porozumienia w kwestii udostępnienia którejś ze świątyń na polskie nabożeństwa. Mimo tego, w latach 1921-1925 nabożeństwa w języku polskim odbywały się w reprezentacyjnym kościele św. Pawła.

W wyniku sporów dotyczących gmachu bursy Paulinum, w 1928 roku PTE uzyskało od strony niemieckiej kamienicę przy ul. Kossaka 9 jako rekompensatę. Choć zbór ten nie posiadał jeszcze osobowości prawnej, od tego momentu aż do 2002 roku mieściło się tam mieszkanie duchownego oraz lokal parafialny. Od końca lat 20. ks. Manitius, pełniąc funkcję seniora nowo powstającej diecezji poznańsko-pomorskiej, współpracował w zakładaniu parafii w Gdyni w 1931 roku. W 1935 roku do zespołu duszpasterskiego dołączył również nowy kapelan wojskowy, ks. Karol Świtalski.

W gronie osób wyróżniających się aktywnością w parafii znajdują się między innymi: profesor gimnazjum Edward Hauptmann, handlowiec Gustaw Estereich, przemysłowiec Artur Gaede, a także wyżsi urzędnicy państwowi – dr Jerzy Nikodem i Jan Pończa, lekarz dr medycyny Edmund Moenke oraz profesorowie Uniwersytetu Poznańskiego – Jan Stanisław Bystroń, Julian Flatau, Karol Jonscher oraz Bolesław Namysłowski.

Po wprowadzeniu w 1936 roku dekretu regulującego stosunki państwa z Kościołem Ewangelicko-Augsburskim w RP, zborowi w 1937 roku nadano osobowość prawną jako parafii, a diecezja zmieniła nazwę na diecezję wielkopolską. Mroczne czasy okupacji hitlerowskiej zapoczątkowały w 1939 roku całkowitą likwidację polskiej parafii; ks. senior Gustaw Manitius został aresztowany i zamordowany w Forcie VII, podczas gdy jej majątek został skonfiskowany, a ludzie ulegli rozproszeniu. Niektórzy parafianie, tak w kraju, jak i na Zachodzie oraz Wschodzie, stali się ofiarami wojny.

Okres współczesny

Po zakończeniu II wojny światowej, pierwsze domowe nabożeństwo miało miejsce 30 marca 1945 roku, gdy to ks. Karol Świtalski stanął na czoła nowej rzeczywistości. Już w kwietniu tego samego roku aktywność Parafialnego Towarzystwa Ewangelickiego (PTE) została wznowiona, a od 1946 do 1950 roku funkcjonowało stowarzyszenie SPAME, mimo zakazu wydanego przez rząd PRL. W wyniku okupacji, wszystkie ewangelickie świątynie w Poznaniu zostały zajęte lub zniszczone, co sprawiło, że parafia obejmująca zachodnią część województwa, od Rawicza do Trzcianki, zmagająca się z bardzo trudnymi warunkami lokalowymi.

Zaledwie 5 marca 1946 roku władze miejskie przyznały kaplicę cmentarną przy ul. Grunwaldzkiej, która miała pełnić rolę tymczasowego schronienia do 2003 roku, gdyż parafia nie mogła odzyskać żadnej z zajętych świątyń ani uzyskać pozwolenia na budowę nowej. Mimo trudności, udało się uzyskać wyodrębnienie ewangelickiej kwatery na cmentarzu Miłostowo.

W pierwszych latach po wojnie, kościół ewangelicki w Swarzędzu pozostawał nieużywany, mimo wysiłków ze strony obu wyznań, by ponownie go przeznaczyć do celów religijnych. Władze planowały przekształcenie świątyni na szkołę lub dom kultury, ale ostatecznie w 1950 roku kościół został rozebrany. Dziś na Placu Niezłomnych znajduje się ekspozycja prezentująca fragmenty podziemi tego kościoła oraz tablica informacyjna. Dodatkowo, zdewastowany cmentarz ewangelicki w Swarzędzu przy ulicy Piaski został przekształcony w park miejski, w którym w 1998 roku ustawiono głaz z tablicą pamiątkową, upamiętniającą dawnych mieszkańców Swarzędza wyznania ewangelicko-augsburskiego pochowanych w tym miejscu.

Wielką rolę w odbudowie parafii odegrali kolejni kuratorzy rady parafialnej, tacy jak prof. Jerzy Suszko oraz mistrz piekarski Paweł Rymorz, a później także prof. Paweł Gettel. Już w 1946 roku wznowiono pracę duszpasterską w Lesznie. Z uwagi na brak duchownych, ks. Świtalski podjął się również organizacji nowych parafii w Gorzowie Wielkopolskim oraz w Szczecinie.

Na przełomie 1948 i 1949 roku funkcję administratora pełnił ks. senior Ryszard Trenkler z Torunia, a lata 1949–1959 to czas pracy proboszcza ks. Włodzimierza Missola. W tym okresie odnawiano nabożeństwa w Gnieźnie i odzyskano kaplicę w Chodzieży. Po nim jako wikariusz pracował ks. Alfred Neumann, a parafię związał się znany poeta Wojciech Bąk. W latach 1962-1980 duszpasterzem był ks. Jan Walter, który przyczynił się do ożywienia życia religijnego oraz nawiązania kontaktów ekumenicznych.

Od 1980 roku, przez cały swój żywot do 2012 roku, proboszczem był ks. Tadeusz Raszyk, który w latach 1986-1992 pełnił dodatkowo funkcję seniora diecezji pomorsko-wielkopolskiej. W 1983 roku działalność PTE nabrała wymiaru ogólnopolskiego, a w 1993 roku wnętrze kaplicy zostało ponownie odnowione. Z uwagi na zmiany polityczne po 1990 roku, dzięki pracy duchownego i rady parafialnej, odzyskano teren dawnego cmentarza wokół kaplicy, który w 2000 roku nazwano Parkiem Manitiusa. W 2002 roku odsłonięto pomnik upamiętniający byłego duszpasterza.

W rejonie przy ul. Obozowej, w latach 2001-2004 zbudowano kościół Łaski Bożej oraz centrum parafialne, co umożliwiło dalszą działalność. Obok kościoła w 2007 roku umieszczono tablicę poświęconą ks. Samuelowi Dambrowskiemu. Parafia posiada dwa filiały – w Gnieźnie oraz we Wrześni. W 1999 roku usamodzielniła się nowa parafia w Pile, a w 2002 roku w Lesznie. Wikariuszami ks. Tadeusza Raszyka, którzy dzisiaj pełnią samodzielne funkcje, są: Marek Loskot (aktualnie w Bydgoszczy), Tomasz Wola (Piła), Sławomir Janusz Sikora (Szczecin) oraz Waldemar Gabryś (Leszno).

W dodatkowej ofercie, obok nabożeństw, znajdują się godziny biblijne, szkółka niedzielna dla dzieci, nauczanie religii oraz zebrania młodzieżowe i dla emerytów. W ramach działalności parafii działa chór, stacja diakonijna, organizowane są koncerty oraz wystawy plastyki współczesnej. Nie zapomniano także o Oddziale Poznańskim Polskiego Towarzystwa Ewangelickiego, a jego siedziba mieści się w Poznaniu i wydaje ogólnopolskie czasopismo PTEw „Słowo i Myśl. Przegląd Ewangelicki”, ISSN 0860-8482.

Po zgonie ks. Tadeusza Raszyka, administratorem parafii został z urzędu biskup diecezji ks. prof. Marcin Hintz. W dniu 3 lutego 2013 roku, pod przewodnictwem ks. bpa prof. Marcina Hintza, odbyło się Wyborcze Zgromadzenie Parafialne, które wybrało na proboszcza ks. Marcina Kotasa, dotychczasowego administratora Parafii Ewangelicko-Augsburskiej Wniebowstąpienia Pańskiego w Warszawie. W dniu 15 marca 2013 roku wybór ks. Kotasa został zatwierdzony przez konsystorz Kościoła, a uroczystość wprowadzenia w urząd miała miejsce 27 kwietnia 2013 roku.

W kwaterze ewangelickiej na cmentarzu Miłostowo (pole 3, kwatera PD) znajdują się groby parafian, w tym niektóre zostały przeniesione z innych cmentarzy, które zostały zlikwidowane po 1945 roku. Można znaleźć tu m.in. groby Zdzisława Eichlera, Pawła Gettela, Egona Naganowskiego, Cezarego Szyszko oraz symboliczne miejsca spoczynku Jerzego Szanca, żołnierza AK zamordowanego przez Gestapo w Radomiu w 1944 roku, jak również pięciu członków rodziny Moenke (Menke), ofiar II wojny światowej na Wschodzie i Zachodzie.

---

Oceń: Parafia Ewangelicko-Augsburska w Poznaniu

---