Józef Struś

---

Życiorys

Józef Struś, postać niezwykle istotna w historii medycyny, przyszedł na świat w 1510 roku w Poznaniu, w rodzinie z miejskim rodowodem. Jego ojciec, Mikołaj, był piwowarem, mielcarzem i słodownikiem, a matka, Elżbieta z Bedermanów, pochodziła z rodziny burmistrza miasta. Struś dwukrotnie związał się małżeństwem – w latach 1543–1552 pozostawał żonaty z Polikseną Ungrówną, a od 1554 roku do momentu swojej śmierci z Katarzyną Sztorchówną. Obie jego małżonki były córkami zamożnych patrycjuszy poznańskich, a małżeństwa te nie doczekały się potomstwa.

Swoją edukację rozpoczął w szkole miejskiej, przyległej do kolegiaty Marii Magdaleny, a później kontynuował ją w Akademii Lubrańskiego. W latach 1525–1529 studiował na Akademii Krakowskiej, gdzie zyskał uznanie za poemat dedykowany wykładowcy, Cyprianowi z Łowicza. Po uzyskaniu tytułu bakałarza, krótko powrócił do rodzinnego Poznania, by studiować pod okiem znakomitego humanisty, Krzysztofa Hegendorfera. W tym czasie nawiązał bliskie relacje z jednym z najpotężniejszych rodów magnackich w Wielkopolsce – Górkami, a także z dworem arcybiskupa gnieźnieńskiego, Jana Latalskiego, pisząc dla niego różne utwory i komentarze do dzieł Lukiana z Samosaty.

W 1531 roku uzyskał tytuł magistra, a już w 1532 roku rozpoczął studia w sławnej Padwie. Wkrótce przystąpił do tłumaczenia dzieł Galena i Hipokratesa, a w 1535 roku został wicerektorem uniwersytetu, zdobywając tytuł doktora i profesora nadzwyczajnego medycyny teoretycznej. Wykładał do 1537 roku, a w swoich pracach koncentrował się na wpływie tętna na zdrowie pacjentów. Po powrocie do Krakowa, na prośbę kanclerza J. Chojeńskiego, prowadził wykłady, jednak po śmierci kanclerza i utracie katedry przeniósł się do Poznania, gdzie pracował jako lekarz Andrzeja Górki.

Struś, polecany przez Górkę Zygmuntowi Staremu, towarzyszył księżniczce Izabeli Jagiellonce na dworze węgierskim, gdzie praktykował oraz kontynuował tłumaczenie dzieł Galena. Dzięki tej pracy wydał prace w Wenecji, a także badał właściwości tętna. W pewnym momencie objął stanowisko zarządcy jednej z węgierskich prowincji. Po powrocie do Polski, pełnił także rolę posła na dworze tureckim, gdzie przysłużył się leczeniu sułtana Sulejmana I Wspaniałego.

W 1541 roku Struś ponownie osiedlił się w Poznaniu, jednocześnie podróżując po Polsce i Europie z Andrzejem Górką, emanując wiedzą na sejmach. Zakupił nieruchomości, co przyczyniło się do jego statusu jednego z najbogatszych patrycjuszy w Poznaniu. W 1555 roku, po dwudziestu latach badań, wydał fundamentalną pracę: Sphygmicae artis iam mille ducentos annos perditae et desideratae libri V., gdzie wyróżnił pięć podstawowych typów tętna oraz ich diagnostyczne znaczenie, a także wpływ temperatury i stanu nerwowego. Z tej pracy korzystał w późniejszych latach William Harvey. Jego sława była jednak tak wielka, że w latach 1557/1558 i 1558/1559 dwukrotnie wybierano go na burmistrza Poznania. W 1559 roku Struś został nadwornym lekarzem króla Zygmunta II Augusta. Uznawany za jednego z najznakomitszych lekarzy ówczesnej Europy, dumnie współpracował z Akademią Padewską jako profesor publiczny.

Niestety, życie Józefa Strusia zakończyło się tragicznie, gdy zmarł na dżumę, którą zaraził się udzielając pomocy ubogiej ludności w czasie epidemii. Jego ciało spoczęło w poznańskiej kolegiacie św. Marii Magdaleny. Na jego cześć nazwano szpital miejski oraz ulicę w Poznaniu, a także ulicę w Warszawie, nie mówiąc już o osiedlu Strusia w Krakowie, które nosi jego imię.

Obchody 400-lecia śmierci

Uroczystości związane z 400. rocznicą śmierci Józefa Strusia, które miały miejsce 18 października 1968 roku, odbyły się w Poznaniu, mieście jego urodzenia. Wydarzenie to miało szczególne znaczenie, a jednym z najważniejszych osiągnięć obchodów była publikacja jego najsłynniejszego dzieła pt. O tętnie.

Tłumaczenie tego dzieła z języka łacińskiego zostało przygotowane przez Jana i Marię Wikarjak. W ramach wydarzenia zorganizowano wystawę w ratuszu poznańskim, która miała na celu ukazanie dorobku naukowego Strusia. Dodatkowo, Józef Stasiński zaprojektował medal pamiątkowy, który został wybity w ograniczonej liczbie 300 egzemplarzy, co podkreślało rangę rocznicy. Biuro Wydawnicze Przedsiębiorstwa Upowszechniania Prasy i Książki „Ruch” uczciło tę okazję, wydając także trzy pocztówki.

Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że Poczta Polska przygotowała specjalny datownik związany z obchodami. Na ścianie szpitala miejskiego w Poznaniu im. J. Strusia umieszczono tablicę pamiątkową, na której widnieje napis: „Dr med. Josephus Józef Struś Struthius z Poznania 1510 -1568 lekarz i uczony epoki Odrodzenia estudiów Akademii Lubrańskiego w Poznaniu, Akademii Krakowskiej oraz Uniwersytetu Padewskiego. Był propagatorem nowoczesnych idei w nauce oraz autorem dzieła Nauka o tętnie„Sphygmicae artis libri V”. Pełnił funkcję burmistrza Poznania w latach 1557-1559 i zmarł, pełniąc obowiązki lekarza w czasie epidemii dżumy w mieście.

Twórczość

Ważniejsze utwory

Oto kluczowe dzieła Józefa Strusia, które przyczyniły się do jego sławy oraz uznania w dziedzinie medycyny i literatury:

• „Ad medicum… D. Cyprianum de Łowicz, de medicae artis excellentia, carmen elegiacum”, Kraków 1529, wydane przez drukarnię M. Szarffenberg,
• „Ad Joannem Latalscium… elegia”, opublikowane w K. Hegendorfin Declamatio gratulatoria, Kraków 1530, dzięki drukarni H. Wietor,
• „Ad bonae mentis adoloscentes elegiacum carmen paraeneticum i. e. exhortativum ad studium eloquentiae”, również w K. Hegendorfin Declamatio gratulatoria, Kraków 1530, wydane przez H. Wietor,
• „Sanctissimi Patris… Joannis a Lasco… epicedion elegiacis versibus confectum”, Kraków 1531, nakład M. Szarffenberg,
• „Sphygmicae artis… libri V”, Bazylea 1555, drukarnia J. Oporinus; dokumentacja kolejnych wydań nosi tytuł „Aris sphygmicae… libri quinque”, Wenecja 1573, oraz „Ars sphygmica seu pulsum doctrina…”, Bazylea 1602; fragmenty tłumaczeń opublikowano w „Wybór tekstów do dziejów kultury Wielkopolski”, Poznań 1962, (to najistotniejsze dzieło Strusia, koncentrujące się na pulsie), kompletne wydanie w przekładzie Jana i Marii Wikarjak ukazało się w 1968 roku,
• „Opera medica, scil. de ortu et causis metallorum, de medicamentorum spagyrica praeparatione, sclopetarius et antidotarium spagyriticum”, Frankfurt nad Odrą 1591, (wydanie nieznane; informację tę przekazuje J. Draudius w „Bibliotheca classica” z 1625 roku, na co zwraca uwagę H. Barycz),
• „De recondita rerum natura artisque perfectione libri X”, Wenecja 1594, (egzemplarz nieznany; especyfikację podaje J. Draudius w „Bibliotheca classica” z 1625 roku, wskazując na H. Barycz),
• „Liber de priscorum philosophorum medicina”, Lyon 1600, (egzemplarz nieznany; znane z „Bibliotheca classica” J. Draudiusa z 1625, na co zaznacza H. Barycz),
• „De morbo gallico”, (egzemplarz nieznany; informacje na ten temat przynosi H. Barycz; według Estreichera tytuł może odnosić się do rozdziału „Artis sphygmicae”, jak można przeczytać w „Sphygmicae artis… libri V”, Bazylea 1555, drukarnia J. Oporinus. Ostatecznie zdaniem H. Barycza jesteśmy w posiadaniu osobnego wydania, które znajdowało się w zasobach U. Aldrovandiego).

Przekłady

W twórczości Strusia nie brakuje również tłumaczeń istotnych prac, które były kluczowe dla medycyny i filozofii:

• „Lucjan z Samostaty Declamatio quaedam lepidissima”, wydana razem z „Lucjan z Samostaty Astrologia…”, Kraków 1531, nakład M. Szarffenberg,
• „C. Galenus Astrologia”, Wenecja 1535, drukarnia J. Patavinus i V. de Ruffinellis; przedruki w zbiorowym wydaniu dzieł C. Galena,
• „C. Galenus De urinis liber”, Wenecja 1535, ukazuje się nakładem J. Patavinus i V. de Ruffinellis,
• „C. Galenus Antidotarius”, Wenecja 1536, drukarnia J.A.de Nicolinis de Sabio,
• „C. Galenus De antidotis”, Wenecja 1537, również J.A.de Nicolinis de Sabio,
• „C. Galenus Librum Hippocratis de fracturis commentariorum libri tres”, Wenecja 1538, b. Zanettus jako drukarnia.

Prace edytorskie

Wśród dokonań edytorskich Strusia wyróżnia się następująca pozycja:

• „C. Galenus De differentiis morborum liber”, Kraków 1537, nakład H. Wietor; to przekład z greckiego opracowany przez G. Copusa.

Listy i materiały

Również listy oraz materiały odnoszące się do postaci Strusia są niezwykle cenne:

• List do nieznanego dostojnika, którego datacja jest brakująca; został opublikowany przez K. Hartleba w „Józef Struś”, Pamiętniki Literackie, rocznik 11 (1912),
• List do Jana Łaskiego (młodszego), datowany z Łowicza na 1 czerwca 1531 roku, opublikowany przez T. Wierzbowskiego w „Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego”, t. 1, Warszawa 1900,
• Zapiski z aktów konsystorza poznańskiego z lat 1542 i 1553 dotyczące J. Strusia; zostały omówione przez E. Majkowskiego w „Nieznane szczegóły z życia J. Struśka, lekarza poznańskiego XVI wieku”, Archiwum Historii i Filozofii Medycyny, t. 9 (1929) oraz t. 11 (1931) i w odbitkach,
• Akt pożyczki dla Stefana Chodniskiego z Potulic, datowany 20 marca 1652 roku w Poznaniu; opublikował R.E. Matuszewski w „Przyczynek do życiorysu J. Strusia na źródłach archiwalnych oparty”, Archiwum Historii i Filozofii Medycyny, t. 8 (1928),
• Pokwitowanie dotyczące pobrania pensji królewskiej, datowane również w Poznaniu na 20 maja 1562 roku; informacje na ten temat można znaleźć w „Materiałach do dziejów piśmiennictwa polskiego”, t. 1, Warszawa 1900.

---

Oceń: Józef Struś

---