Stanisław Barańczak

---

Życiorys

Stanisław Barańczak, urodzony w rodzinie medycznej, był synem Jana, lekarza oraz aktywisty społecznego, i Zofii Konopińskiej, również lekarza oraz siostry bł. ks. Mariana Konopińskiego. Warto dodać, że był bratem znanej pisarki Małgorzaty Musierowicz oraz wujem Emilii Kiereś, cenionej tłumaczki i autorki książek.

Wykształcenie i praca

Barańczak ukończył I Liceum Ogólnokształcące w Poznaniu, gdzie z pewnością jego zainteresowania literackie zaczęły się rozwijać. Następnie podjął studia na Uniwersytecie Adama Mickiewicza, gdzie zgłębiał tajniki filologii polskiej. W 1973 roku uzyskał doktorat na podstawie rozprawy poświęconej twórczości Mirona Białoszewskiego, którą przygotował pod czujnym okiem profesora Jerzego Ziomka. W trakcie swojej kariery akademickiej, był również wykładowcą na Uniwersytecie Latającym, działającym w Poznaniu i Krakowie. W 1978 roku był jednym z sygnatariuszy manifestu założycielskiego Towarzystwa Kursów Naukowych.

Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że 23 sierpnia 1980 roku, razem z innymi znanymi postaciami nauki i literatury, Barańczak złożył apel do władz komunistycznych o nawiązanie dialogu z protestującymi robotnikami, co świadczy o jego zaangażowaniu społecznym.

Pod nadzorem cenzury PRL

W grudniu 1975 roku Stanisław Barańczak był jednym z sygnatariuszy protestu przeciwko planowanym zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, znanego jako List 59. Niestety, w roku 1976 zdecydowano o jego dyscyplinarnym zwolnieniu z Uniwersytetu Adama Mickiewicza, co spowodowało, że jego nazwisko znalazło się na liście autorów pod szczególnym nadzorem cenzury w Polsce Ludowej. O cenzurze jego publikacji informował Tomasz Strzyżewski w swojej książce, w której opublikował tajną instrukcję Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Zawierała ona szczegółowe wytyczne dotyczące monitorowania publikacji autorów takich jak Barańczak, i nawiązywała do konsekwencji ich publikacji w mediach.

Emigracja

W 1981 roku Barańczak podjął decyzję o emigracji do Stanów Zjednoczonych, gdzie rozpoczął pracę na Uniwersytecie Harvarda. Został profesorem języka i literatury polskiej im. A. Jurzykowskiego, prowadząc wykłady na wydziale slawistyki. Był aktywnym członkiem Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie oraz współredagował Zeszyty Literackie, wydawane w Paryżu. W latach 1986-1990 pełnił także rolę redaktora naczelnego „The Polish Review”, renomowanego kwartalnika. Niestety, jego życie na emigracji było zdominowane przez przewlekłą chorobę Parkinsona, która towarzyszyła mu przez wiele lat, aż do jego śmierci 26 grudnia 2014 roku. Został pochowany 3 stycznia 2015 na cmentarzu Mount Auburn w Cambridge w Massachusetts.

Twórczość

Stanisław Barańczak zadebiutował w 1965 roku publikując wiersz zatytułowany Przyczyny zgonu, który ukazał się w pierwszym numerze miesięcznika „Odra”. Na początku swojej literackiej drogi zainspirowany był tradycją poezji lingwistycznej, którą reprezentowali tacy twórcy jak Miron Białoszewski oraz Tymoteusz Karpowicz. W tamtym okresie jego twórczość jawiła się jako krytyka codziennego życia obywateli PRL, co znalazło odzwierciedlenie w takich cyklach jak „wiersze mieszkalne”, „wiersze nabywcze” oraz „wiersze kolejowe”. Debiutancki tomik poezji nosił tytuł Korekta twarzy i został wydany w 1968 roku. W latach 1964–1968 Barańczak był częścią grupy poetyckiej Próby, utworzonej przez poznańskich lingwistów. W tym czasie jego twórczość była w dużej mierze inspirowana dziełami Józefa Czechowicza.

W latach 1964–1969 pełnił rolę kierownika literackiego w studenckim Teatrze Ósmego Dnia. Dodatkowo, w latach 1967–1971 był redaktorem miesięcznika „Nurt”, gdzie od 1967 do 1973 roku pełnił funkcję kierownika działu literackiego. W roku 1972 wydał cykl esejów zatytułowany „Odbiorca ubezwłasnowolniony”. Również w latach 1967–1975 związany był z „Odrą”, a także „Orientacją” oraz „Twórczością”. Od 1977 roku pisał dla podziemnego czasopisma „Zapis”, a od 1983 roku dla „Zeszytów Literackich”. Po 1982 roku został członkiem Funduszu Pomocy Niezależnej Literaturze i Kulturze Polskiej w Francji oraz Komitetu Nagród Fundacji POLCUL w Australii. Należał także do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

Poezja

• 1964: Na wznak w lesie [nieoficjalny debiut poetycki, tomik wydany w nakładzie 4 egzemplarzy],
• 1968: Korekta twarzy,
• 1970: Jednym tchem,
• 1972: Dziennik poranny. Wiersze 1967–1971,
• 1977: Ja wiem, że to niesłuszne. Wiersze z lat 1975–1976,
• 1978: Sztuczne oddychanie,
• 1980: Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu,
• 1981: Wiersze prawie zebrane,
• 1981: Dziennik poranny. Poezje 1967–1981,
• 1981: Bo tylko ten świat bólu…,
• 1986: Atlantyda i inne wiersze z lat 1981–1985,
• 1988: Widokówka z tego świata i inne rymy z lat 1986-1988,
• 1991: Biografioły: poczet 56 jednostek sławnych, sławetnych i osławionych oraz Appendix umożliwiający człowiekowi kulturalnemu zrozumienie i zapamiętanie o co chodzi w 7 podstawowych utworach W. Szekspira,
• 1991: 159 wierszy. 1968–1988,
• 1994: Podróż zimowa. Wiersze do muzyki Franza Schuberta,
• 1995: Pegaz zdębiał. Poezja nonsensu a życie codzienne. Wprowadzenie w prywatną teorię gatunków,
• 1995: Żegnam cię, nosorożcze. Kompletne bestiarium zniechęconego zoologa od ameby do źrebięcia z uwzględnieniem zwierząt rzadko spotykanych, a nawet w ogóle nie spotykanych,
• 1998: Geografioły: z notatek globtrottera-domatora,
• 1998: Chirurgiczna precyzja. Elegie i piosenki z lat 1995-1997 – książka nagrodzona nagrodą Nike,
• 2016: Zwierzęca zajadłość i inne wiersze.

Eseje

• 1971: Nieufni i zadufani. Romantyzm i klasycyzm w młodej poezji lat sześćdziesiątych,
• 1973: Ironia i harmonia. Szkice o najnowszej literaturze polskiej,
• 1974: Język poetycki Mirona Białoszewskiego,
• 1979: Etyka i poetyka. Szkice,
• 1980: Knebel i słowo. O literaturze krajowej w latach siedemdziesiątych,
• 1981: Książki najgorsze,
• 1983: Czytelnik ubezwłasnowolniony. Perswazje w masowej kulturze literackiej PRL,
• 1984: Uciekinier z Utopii. O poezji Zbigniewa Herberta,
• 1988: Przed i po. Szkice o poezji krajowej przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych,
• 1990: Tablica z Macondo, albo osiemnaście prób wytłumaczenia sobie i innym po co i dlaczego się pisze,
• 1996: Poezja i duch Uogólnienia. Wybór esejów 1970–1995,
• 2004: Ocalone w tłumaczeniu: szkice o warsztacie tłumacza poezji z dodatkiem małej antologii przekładów-problemów,
• 2019: Odbiorca ubezwłasnowolniony. Teksty o kulturze masowej i popularnej.

Opracowania

• 1981: Wybór poezji,
• 1991: Antologia angielskiej poezji metafizycznej XVII stulecia,
• 1992: Miłość jest wszystkim, co istnieje: 300 najsławniejszych angielskich i amerykańskich wierszy miłosnych: Antologia,
• 1992: Z Tobą więc ze Wszystkim: 222 arcydzieła angielskiej i amerykańskiej liryki religijnej,
• 1992: Zwierzę słucha zwierzeń. Małe bestiarium z angielskiego,
• 1993: Od Chaucera do Larkina. 400 nieśmiertelnych wierszy 125 poetów anglojęzycznych z 8 stuleci,
• 1995: Bóg, Trąba i Ojczyzna,
• 1998: Od Walta Whitmana do Boba Dylana. Antologia poezji amerykańskiej,
• 2007: Fioletowa krowa: antologia angielskiej i amerykańskiej poezji niepoważnej,
• 2017: 444 wiersze poetów języka angielskiego XX wieku.

Inne

• 1993: Zaufać nieufności osiem rozmów o sensie poezji (Rozmowy przeprowadzone ze Stanisławem Barańczakiem w latach 1990 – 1992),
• 2005: Stanisław Barańczak, Zbigniew Herbert, Korespondencja (1972-1996). Z faksymiliami listów, zapisków, wierszy dla przyjaciół oraz aneksem,
• 2019: Stanisław Barańczak, Wisława Szymborska, Inne pozytywne uczucia też wchodzą w grę. Korespondencja 1972-2011.

Działalność polityczna

W okresie od 1967 do 1969 roku Stanisław Barańczak był członkiem PZPR. Jako sygnatariusz Listu 59 oraz jeden z założycieli Komitetu Obrony Robotników w 1976 roku znacząco wpłynął na polską scenę polityczną. Od 1977 roku jego działalność została ograniczona przez cenzurę, co spowodowało, że został zwolniony z pracy na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu.

W obliczu reżimowych ograniczeń Barańczak zainicjował współpracę z prasą niezależną, angażując się w takie publikacje jak „Zapis”, „Krytyka” oraz „Biuletyn Informacyjny”. W tym samym roku przystąpił do Polskiego PEN Clubu, a jego twórczość w prasie oficjalnej kontynuowana była pod różnymi pseudonimami. Pisywał jako Barbara Stawiczak w „Tygodniku Powszechnym” oraz „Znaku”, jako Paweł Ustrzykowski w „Tekstach” i „Nurcie”, a także jako Sabina Trwałczańska w „Tygodniku Powszechnym”, „Zwierciadle” oraz „Literaturze na Świecie”.

Stanisław Barańczak brał również udział w głodówce, która miała miejsce w kościele św. Marcina w Warszawie. Akcja ta była głośnym apelem o uwolnienie ofiar tragicznych wydarzeń z czerwca. W 1980 roku aktywnie zaangażował się w działalność „Solidarności” w Wielkopolsce, a w sierpniu tego samego roku, po latach trudności, został przywrócony do pracy na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Tłumaczenia

Stanisław Barańczak jest uważany za jednego z czołowych przedstawicieli poznańskiej szkoły tłumaczenia. Jego prace dotyczące teorii przekładu odgrywają istotną rolę w kształceniu polskich tłumaczy, którzy pracują z różnorodnymi językami.

W jego dorobku znajdują się liczne przekłady, których autorstwo sięga takich języków jak angielski, rosyjski i litewski. Barańczak tłumaczył różnorodne utwory, zarówno pod względem czasu ich powstania, jak i стилu.

Jednym z jego najsłynniejszych dzieł jest „Ocalone w tłumaczeniu” (1992), która jest często przywoływana w kontekście teorii tłumaczenia. Autor w tej książce zajmuje się zagadnieniami takimi jak ekwiwalencja, przekładalność, tłumaczenie polisemii i komizmu, a także kryteriami zastosowania technik adaptacyjnych oraz archaizacją w tłumaczeniu. W celu zilustrowania rozwiązań różnych problemów, Barańczak zamieszcza fragmenty swoich własnych tłumaczeń.

Publikacja ta składa się z trzech zasadniczych części. W pierwszej z nich Barańczak przedstawia swoje ogólne podejście do przekładu poezji, wzbogacone przykładami autorów, którzy wpływali na jego praktykę translatorską oraz jego własnymi wersjami. Druga część to zbiór esejów dotyczących wyzwań, z jakimi zmagają się tłumacze, na przykład podczas tłumaczenia poezji dla dzieci czy adaptacji Szekspira na potrzeby teatru. Ostatnia część to „mała antologia przekładów-problemów”, która przedstawia 40 zagadek w formie wierszy do przetłumaczenia, w której autor analizuje hiszpańskie, niemieckie, rosyjskie oraz angielskie teksty oryginalne i oferuje własne propozycje przekładów.

Jednym z najważniejszych elementów teoretycznych, jakie przedstawia Barańczak w swoim podejściu do przekładu poezji, jest heurystyczny model tłumaczenia, oparty na pojęciu „dominanty semantycznej”. Zgodnie z tym modelem, podczas interpretacji poezji nie są konieczne informacje biograficzne ani kontekst społeczno-historyczny.

Wybrane tłumaczenia

Na język polski

• Wystan Hugh Auden, 44 wiersze,
• Morze i zwierciadło. Komentarz do „Burzy” Szekspira (2003),
• Peter Barnes, Czerwone nosy (w: Dialog, rocznik 1993, nr 1–2, s. 35–101),
• Hilaire Belloc, Lewis Carroll, W.S. Gilbert, A.E. Housman, Edward Lear, 44 opowiastki wierszem (1998),
• Elizabeth Bishop, 33 wiersze (1995),
• Iosif Brodski, Znak Wodny (1993),
• Władimir Bukowski, I powraca wiatr … (1999),
• Thomas Campion, 33 pieśni (1995),
• Paul Celan, Utwory wybrane (1998),
• E.E. Cummings, 150 wierszy (1983),
• Emily Dickinson, 100 wierszy (1963),
• Emily Dickinson, Drugie 100 wierszy (1995),
• John Donne, 77 wierszy (1997),
• Dr. Seuss (Theodor Seuss Geisel), Sam to wszystko widziałem na ulicy Morwowej,
• Dr. Seuss (Theodor Seuss Geisel), Słoń, który wysiedział jajko,
• Dr. Seuss (Theodor Seuss Geisel), Kot Prot (2003),
• Dr. Seuss (Theodor Seuss Geisel), Kot Prot znów gotów do psot (2004),
• Dr. Seuss (Theodor Seuss Geisel), Kto zje zielone jajka sadzone,
• Dr. Seuss (Theodor Seuss Geisel), Na każde pytanie odpowie czytanie,
• Thomas Stearns Eliot, Koty (1995),
• Robert Frost, 55 wierszy (1992),
• Aleksandr Galicz, Pytajcie, synkowie. Wiersze i piosenki (1995),
• Natalja Gorbaniewska, Drewniany anioł. Wiersze,
• Thomas Hardy, 55 wierszy (1993),
• Seamus Heaney, 44 wiersze (1994),
• Seamus Heaney, Ciągnąc dalej. Nowe wiersze 1991–1996 (1996),
• Seamus Heaney, Światło elektryczne (2003),
• George Herbert, 66 wierszy (1997),
• Robert Herrick, 77 wierszy (1992),
• Gerard Manley Hopkins, 33 wiersze,
• Jan od Krzyża, Poezje wybrane (2010),
• John Keats, 33 wiersze (1997),
• Philip Larkin, 44 wiersze (1991),
• Edward Lear, 44 opowiastki (1998),
• Ursula K. Le Guin, Czarnoksiężnik z Archipelagu (1983),
• Andrew Marvell, 24 wiersze (1993),
• James Merrill, Wybór poezji (1990),
• Ogden Nash, W świecie mułów nie ma regułów (2007),
• William Shakespeare, Hamlet (1990),
• William Shakespeare, Romeo i Julia (1990),
• William Shakespeare, Jak wam się podoba (1990),
• William Shakespeare, Król Lear (1991),
• William Shakespeare, Burza (1991),
• William Shakespeare, Kupiec wenecki (1991),
• William Shakespeare, Sen nocy letniej (1991),
• William Shakespeare, Zimowa opowieść (1991),
• William Shakespeare, Makbet (1992),
• William Shakespeare, Dwaj panowie z Werony (1992),
• William Shakespeare, Poskromienie złośnicy (1992),
• William Shakespeare, Otello (1993),
• William Shakespeare, Juliusz Cezar (1993),
• William Shakespeare, Komedia omyłek (1994),
• William Shakespeare, Stracone zachody miłości (1994),
• William Shakespeare, Wieczór Trzech Króli (1994),
• William Shakespeare, Wiele hałasu o nic (1994),
• William Shakespeare, Koriolan (1995),
• William Shakespeare, Król Ryszard III (1996),
• William Shakespeare, Tymon Ateńczyk (1996),
• William Shakespeare, Wesołe kumoszki z Windsoru (1998),
• William Shakespeare, Król Henryk IV część 1 (1998),
• William Shakespeare, Król Henryk IV część 2 (1998),
• William Shakespeare, Król Henryk V (1999),
• William Shakespeare, Wszystko dobre, co się dobrze kończy (2001),
• William Shakespeare, Sonety (2011),
• Charles Simic, Madonny z dorysowaną szpicbródką oraz inne wiersze, prozy poetyckie i eseje (1992),
• Henry Vaughan, 33 wiersze (2000),
• Lorenzo Da Ponte, Nahum Tate, Stanisław Barańczak słucha arcydzieł (libretta trzech oper: Wesela Figara i Don Giovanniego Mozarta oraz Dydony i Eneasza Purcella).

na język niemiecki

• Panorama der polnischen Literatur des 20. Jahrhunderts (1997),
• Polnische Lyrik aus 100 Jahren (1997).

na język angielski

• A Fugitive from Utopia: The Poetry of Zbignew Herbert (1987),
• The Weight of the Body: Selected Poems (1989).

Nagrody i odznaczenia

Stanisław Barańczak, wybitny poeta i tłumacz, zdobył wiele prestiżowych wyróżnień w swojej karierze literackiej. Oto przegląd jego największych osiągnięć:

• 1972: nagroda Pióra za poezję,
• 1972: Nagroda Fundacji im. Kościelskich,
• 1974: Medal Młodej Sztuki,
• 1980: nagroda im. Jurzykowskiego,
• 1982: doktorat honoris causa w Curry College w Milton (stan Massachusetts),
• 1990: nagroda PEN Clubu za przekłady,
• 1991: nagroda miasta Poznania,
• 1994: Gigant według poznańskiego oddziału Gazety Wyborczej,
• 1995: doktorat honoris causa Uniwersytetu Śląskiego (5 czerwca),
• 1996: Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego,
• 1996: amerykańska nagroda za przekład tomiku Wisławy Szymborskiej „Widok z ziarnkiem piasku” (ang. „View with a Grain of Sand”) wykonany wspólnie z Clare Cavanagh,
• przed 1998: Nagroda Fundacji Władysława i Nelli Turzańskich z Toronto w dziedzinie literatury,
• 1999: Nagroda Literacka „Nike” za tom poetycki „Chirurgiczna precyzja”,
• 2005: nagroda honorowa Instytutu Książki za wkład w promocję literatury polskiej w obszarze języka angielskiego oraz bogaty dorobek translatorski,
• 2006: Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski,
• 2006: doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego,
• 2008: Honorowe Obywatelstwo Miasta Poznania,
• 2009: Wrocławska Nagroda Poetycka Silesius za całokształt twórczości,
• 2012: Doroczna Nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w dziedzinie literatury,
• 2014: Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”,
• 2015: Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie).

Upamiętnienie

W 2015 roku, w odpowiedzi na potrzebę upamiętnienia wybitnego twórcy, Miasto Poznań oraz Uniwersytet im. Adama Mickiewicza postanowili ustanowić Poznańską Nagrodę Literacką. Głównym elementem tej nagrody jest Stypendium im. Stanisława Barańczaka, które stanowi istotną pomoc dla młodych autorów. Wartość stypendium wynosi 40 tys. zł, co stanowi znaczące wsparcie dla twórców literackich, którzy jeszcze nie osiągnęli 35. roku życia.

Ponadto, Stanisław Barańczak jest patronem Dwujęzycznego Liceum Uniwersyteckiego w Rzeszowie, jak również ulicy w Poznaniu, co świadczy o jego dużym wkładzie w rozwój kultury i edukacji w Polsce.

---

Oceń: Stanisław Barańczak

---