Cmentarz Jeżycki

---

Historia

W dniu 2 czerwca 1894 roku powstała nowa parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa i św. Floriana, co stworzyło konieczność utworzenia cmentarza przykościelnego. Początkowo parafia korzystała z cmentarza znajdującego się na św. Wojciechu, który leżał przy trasie do Obornik. Inicjatywa powołania nowej nekropolii zainicjowana została przez proboszcza Walentego Kolasińskiego, a po nim działania te kontynuował ks. Wacław Mayer. Ziemia, na której został założony cmentarz, została zakupiona w 1903 roku, a sama nekropolia oficjalnie powstała w roku 1905 na obrzeżach Jeżyc.

Położenie cmentarza odpowiadało ówczesnym koncepcjom urbanistycznym Poznania, które przewidywały, aby obszar lewobrzeżny miasta otoczyć pasem zieleni. Z biegiem czasu cmentarz był sukcesywnie powiększany poprzez nabywanie przylegających działek. Z północy dokupiono wąski pas chociażby poprzez włączenie terenu zlikwidowanej w 1879 roku kolei stargardzko-szczecińskiej. W 1923 roku cmentarz został rozszerzony o teren biegnący wzdłuż zachodniej granicy, co jednak zaburzyło jego symetryczny układ. W centralnej części nekropolii znajduje się neoromańska kaplica św. Barbary.

Cmentarz przetrwał II wojnę światową w niezmienionym stanie. W 1961 roku, na mocy uchwały Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania, nekropolia została zamknięta dla zmarłych. Ostatni pochówek miał miejsce 20 listopada tego samego roku. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, cmentarz miał być kontynuowany przez kolejne czterdzieści lat, po czym byłby przekształcony w park.

W 1966 roku kaplica została przystosowana do celów liturgicznych, a 12 sierpnia 1971 roku abp Antoni Baraniak ustanowił ją samodzielnym ośrodkiem duszpasterskim. Dekretem z dnia 20 maja 1981 roku powołano parafię pod wezwaniem Chrystusa Dobrego Pasterza. Na przełomie lat 1982-1986 wybudowano w północno-zachodniej części cmentarza kościół, zrealizowany według projektu Jana Kopydłowskiego, co przywróciło kaplicy jej pierwotne przeznaczenie.

W latach osiemdziesiątych XX wieku przeprowadzono badania dotyczące cmentarzy w Poznaniu, mające na celu ocenę ich wartości historycznych, artystycznych oraz krajobrazowych. Rezultatem tych działań było wpisanie 9 lutego 1984 roku cmentarza oraz 297 nagrobków do Państwowego Rejestru Zabytków przez wojewódzkiego konserwatora zabytków Witolda Gałkę.

Równocześnie ks. proboszcz Bolesław Jurga podejmował działania w celu ponownego otwarcia cmentarza, które zakończyły się sukcesem 25 maja 1995 roku, kiedy to Urząd Miejski orzekł o spełnieniu warunków do wznowienia pochówków. W tym samym roku, na podstawie porozumienia pomiędzy ks. Romanem Kubickim, proboszczem parafii pw. Serca Pana Jezusa i św. Floriana, a ks. Bolesławem Jurgą, cmentarz trafił pod zarząd parafii Chrystusa Dobrego Pasterza.

20 lipca 1995 roku odbył się pierwszy pogrzeb po 34-letniej przerwie, którym był pogrzeb ks. Bolesława Jurgi, zmarłego tuż po uratowaniu nekropolii. Cmentarz objęto zestawem prac rewaloryzacyjnych zgodnych z projektem zagospodarowania przestrzennego stworzonym przez architektów Marię i Andrzeja Pajzderskich. Ekspertyza dendrologiczna została opracowana przez architekta krajobrazu Bernarda Lisiaka. Prace przywróciły cmentarzowi regularny układ kompozycyjny i pierwotną, wielokwaterową strukturę.

30 listopada 1997 roku powstała kwatera Żołnierzy Września, z pomnikami nagrobnymi, w miejscu dotychczasowych polowych mogił żołnierzy z września 1939 roku. W latach 2009 – 2010 zrealizowano budowę nagrobków na grobach cywilnych ofiar niemieckich nalotów na Poznań z 1 września 1939 roku.

Zabytki

Cmentarz Jeżycki, przez lata swojego istnienia, stał się miejscem, gdzie zgromadzono wspaniałą galerię nagrobków. Te różnorodne pomniki odzwierciedlają zmieniające się style oraz nurty sztuki sepulkralnej, które przeszły przez ten teren. Zwracając uwagę na koniec XIX wieku, dostrzegamy wpływ secesji, która stała się dominującym stylem wówczas. Oprócz nagrobków o falistych liniach i miękkich kształtach, z biegiem czasu zaczęły pojawiać się pomniki o bardziej geometricznej formie.

Często można spotkać nagrobki, w których harmonijnie łączą się motywy secesyjne z dekoracją historyzującą. Warto zwrócić uwagę na ogrodzenie oraz główną bramę wejściową od ulicy Nowina, które zostały wykonane przez poznańską firmę odlewniczą J. Janickiego. Jest to monumentalna, dwuskrzydłowa brama z plakietami o monogramach IHS i MARIA. Skrzydła bramy wznoszą się do góry, a ich centrum wieńczy półkolisty naczółek z delikatnymi motywami roślinnymi. Pośrodku zwieńczony jest krzyżem, a po bokach dostrzegamy dwa ażurowe filary zakończone wolutowymi sterczynami.

Na cmentarzu natrafimy również na liczne przykłady kowalstwa artystycznego, pochodzące z pracowni J. Janickiego i S. Żuromskiego. Nawiązania do stylistyki secesyjnej można odnotować także w nagrobkach z okresu międzywojennego oraz powojennego, jak na przykład nagrobek Stanisława Leszczyńskiego.

W miarę jak modernizm nabierał popularności, zauważalny był zwrot ku prostocie, ograniczając jednocześnie elementy dekoracyjne. Piaskowcowa stela na grobie Zofii i Stanisława Walterów z 1910 roku doskonale obrazuje ten trend. Z kolei nagrobek Jureczka i Zbyszka Rajewskich, stworzony przez Wawrzyńca Kaima, przedstawia zgeometryzowaną figurę anioła zamkniętą w prostokątnej formie steli. Klasycyzujący modernizm reprezentuje natomiast nagrobek dr. med. Ignacego Mackiewicza, zaprojektowany przez Adama Ballenstaedta. Ten imponujący nagrobek wznosi się w formie masywnej kolumny, ozdobionej u nasady głowicy festonami, które są spięte uskrzydlonymi główkami anielskimi oraz odwróconymi pochodniami.

Godny uwagi jest również nagrobek Leonarda i Wojciecha Jabłońskich, wykonany z czerwonego piaskowca, który przypisuje się rzeźbiarzowi Franciszkowi Masiakowi. Artysta w skubizowanej formie przedstawił dwie żałobnice na bocznych skrzydłach nagrobka.

Wśród licznych artystów, których dzieła można spotkać na cmentarzu, znajdziemy twórców medalionów nagrobnych, takich jak Krystyna Dąbrowska, Edward Haupt oraz wspomniany Wawrzyniec Kaim. Wśród powojennych pomników na szczególną uwagę zasługuje rzeźba na grobie Pelagii Haendschke, której autorem jest Czesław Woźniak.

Pomnik Wdzięczności

Pomnik Wdzięczności to znaczący zabytek, który został stworzony z myślą o upamiętnieniu osób poległych w I wojnie światowej, powstaniu wielkopolskim oraz wojnie bolszewickiej w 1920 roku. Fundatorem tego obelisku był Komitet Towarzystw Dzielnicy Jeżyckiej, który przekazał środki na jego realizację.

Projekt pomnika powstał dzięki współpracy Lucjana Michałowskiego oraz Władysława Waltera, a kamień węgielny został poświęcony 1 listopada 1932 roku przez ówczesnego proboszcza parafii jeżyckiej, księdza Stanisława Budaszewskiego. Realizacją tego ważnego dzieła zajął się zakład kamieniarsko-rzeźbiarski Janusza Zielińskiego, co zapewniło mu profesjonalne wykonanie.

Na cokole obelisku znajduje się wyróżniająca się płaskorzeźba orła w koronie, otoczona napisem POLEGŁYM PARAFIANOM oraz datami 1914–1920. Sam cokół pomnika stworzony jest z jasnego, drobnoporowatego piaskowca. Połączenia poszczególnych elementów wykonane zostały z zaprawy mineralnej, a całość wzmacniają żelazne klamry.

Figura Chrystusa została odlana w segmentach z zaprawy mineralnej, cementowo-wapiennej, w której zastosowano kruszywo o różnej frakcji, a także zbrojono ją prętami żelaznymi. Poszczególne części figury połączono za pomocą zaprawy mineralnej. Krzyże umieszczone na czterech kulach zostały wykonane z cienkiej, lutowanej blachy miedzianej. Cały pomnik osiąga wysokość 7,6 metra i szerokość podstawy 4 metrów.

W grudniu 1939 roku, w obliczu zagrożenia związanego z okupacją niemiecką, Józef Jurek, ówczesny zarządca cmentarza, podjął decyzję o ukryciu polskiej inskrypcji pod warstwą obmurowanej i otynkowanej dykty, co przyczyniło się do jej ochrony przed zniszczeniem. Niemieckie władze okupacyjne wydały bowiem rozkaz skucia polskiego orła oraz innych napisów.

Ostatecznie, dzięki staraniom Towarzystwa Opieki nad Zabytkowym Cmentarzem Jeżyckim, w 2004 roku pomnik przeszedł gruntowną renowację, co umożliwiło jego odnowienie. Rok później uporządkowano również jego najbliższe otoczenie, przywracając mu należne znaczenie i estetykę.

Roślinność

Cmentarz Jeżycki to niezwykle ciekawy przykład aranżacji przestrzeni zielonej, zaprojektowanej w duchu ówczesnych trendów w sztuce ogrodowej. Główna aleja, która prowadzi od wejścia do kaplicy, zachwyca majestatycznymi lipami, które tworzą imponujący widok.

Boczne ścieżki natomiast wyznaczone są przez szpalery drzew z klonów oraz jesionów, które wprowadzają różnorodność do tego zielonego krajobrazu. Wśród nich znajdują się również kasztanowce, graby, dęby, a także robinie akacjowe i wierzby. Te różnorodne gatunki drzew tworzą wyjątkowy mikroklimat, który sprzyja nie tylko estetyce, ale i bioróżnorodności tego miejsca.

Wśród roślin iglastych, można spotkać sosny, świerki, modrzewie oraz żywotniki. Warto zwrócić uwagę na obecność aklimatyzowanych daglezji w odmianie siwej oraz choiny kanadyjskie, które dodają charakteru i oryginalności całemu drzewostanowi.

Nie można zapomnieć o cennych okazach drzew owocowych, takich jak grusze wierzbolistne, śliwy wąskolistne oraz wiśniowe w odmianie kaukaskiej, które wzbogacają nie tylko wizualnie, ale także ekologicznie to miejsce.

W 2001 roku zaprezentowano koncepcję wzbogacenia roślinności cmentarza, która została opracowana przez Jadwigę Knaflewską. Ten plan wskazuje na ciągły rozwój i dbałość o zachowanie i pielęgnację cennych zasobów przyrodniczych tego wyjątkowego miejsca.

Pochowani

Pochowani na cmentarzu Jeżyckim w Poznaniu to różnorodne osobistości, które przyczyniły się do rozwoju kultury, nauki i sztuki w Polsce.

• Henryk Abbe (1920-2003) – aktor teatralny i filmowy, znany ze swojej pasji do sztuki.
• Wanda Błeńska (1911-2014) – lekarka i misjonarka, która spędziła wiele lat w Ugandzie, niosąc pomoc potrzebującym.
• Stefan Chojnacki (1913-1942) – dziennikarz oraz działacz Stronnictwa Narodowego, którego grób ma symboliczne znaczenie.
• Adolf Chybiński (1880-1952) – profesor muzykologii, który przyczynił się do rozwoju muzyki w Polsce.
• Henryk Czapczyk (1922-2010) – piłkarz oraz trener, który pozostawił po sobie znaczący ślad w polskim sporcie.
• Bohdan Gruchman (1928-2021) – rektor Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, który kształcił pokolenia ekonomistów.
• Ludwik Jaxa-Bykowski (1881-1948) – profesor pedagogiki i zoologii, rektor w latach 1943-1944 konspiracyjnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich.
• Czesław Kędzierski (1881-1947) – literat oraz dziennikarz, redaktor „Kuriera Poznańskiego”, którego twórczość miała znaczenie w historii prasy.
• Stefan Krajewski (1940-2017) – inżynier, który współtworzył poznanskie koziołki, symbol Poznania.
• Henryk Kulczyk (1925-2013) – przedsiębiorca i aktywista polonijny w Niemczech, którego działalność miała wpływ na życie Polonii.
• Jan Kulczyk (1950-2015) – przedsiębiorca, często uznawany za najbogatszego Polaka w rankingu „Wprost”.
• Stanisław Kuryłłowicz (1909-45) – utalentowany wioślarz i olimpijczyk, który zapisuje się w historii sportu polskiego.
• Czesław Łuczak (1922-2002) – profesor historii oraz rektor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w latach 1965-1972.
• Witold Młynarczyk (1933-2014) – profesor doktor habilitowany nauk medycznych, którego prace miały wpływ na rozwój medycyny.
• Leszek Muth (1943-2018) – basista oraz realizator dźwięku, którego prace przyczyniły się do bogactwa polskiej muzyki.
• Ignacy Nowak (1887-1966) – ceniony ginekolog oraz poseł na Sejm II RP.
• Sylwester Pajzderski (1876-1953) – architekt, który przyczynił się do rozwoju architektury w Polsce.
• Janusz Sauer (1936-2018) – poeta, którego twórczość wciąż inspiruje wielu twórców.
• Wacław Strażewicz (1889-1950) – profesor farmacji, który miał duży wpływ na rozwój tej dziedziny.
• Edward Warzecha (1937-2011) – aktor teatralny i filmowy, znany ze swojego dorobku artystycznego.
• Ewa Werka (1946-1997) – utalentowana śpiewaczka operowa, której występy dostarczały wielu emocji.
• Adam Wodziczko (1887-1948) – profesor biologii, którego badania miały znaczenie dla rozwoju nauki.
• Piotr Wypart (1931-2006) – aktor teatralny i filmowy, który zyskał uznanie w branży.
• Janusz Zeyland (1897-1944) – profesor pediatrii, który znacząco wpłynął na rozwój medycyny dziecięcej.
• Henryk Zielazek (1919-2014) – reprezentant Polski w hokeju na trawie, którego osiągnięcia sportowe są nie do zapomnienia.
• Lech Zimowski (1925-2018) – profesor architektury, który kształtował nowe pokolenia architektów.

---

Oceń: Cmentarz Jeżycki

---