Tadeusz Esman

---

Życiorys

Tadeusz Esman przyszedł na świat 12 czerwca 1903 roku w Poznaniu, jako syn rzemieślnika Józefa i Tekli z rodziny Śmidowiczów. Należał do rodziny głęboko osadzonej w patriotycznych tradycjach Wielkopolski. Jego dziadek, Józef Esman, brał aktywny udział w walkach o niepodległość w 1848 roku jako towarzysz Ludwika Mierosławskiego. Został osądzony przez pruskie władze i uwięziony w berlińskim Moabicie. Jego siostra, Ewa, również przyczyniła się do walki o wolność, uczestnicząc w strajkach szkolnych w latach 1905-1907.

Kształcił się w Poznaniu, gdzie uczęszczał do szkoły powszechnej, Szkoły Wydziałowej oraz Gimnazjum im. Bergera. W 1923 roku uzyskał tam świadectwo dojrzałości. Następnie podjął studia w zakresie historii na Wydziale Filozoficznym i Humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego. Z powodu trudnych warunków materialnych, musiał dwukrotnie przerwać naukę, a ostatecznie zdobował dyplom magistra w 1936 roku, równocześnie z pracą zawodową.

W 1927 roku rozpoczął swoją karierę zawodową w Archiwum Państwowym w Poznaniu, gdzie został wysłany do Bydgoszczy, aby prowadzić prace porządkowe w zespole akt rejencji bydgoskiej. Po wygaszeniu umowy w lipcu 1927 roku powrócił do Poznania, gdzie zajął się porządkowaniem akt związanych z powstaniem wielkopolskim w archiwum Biura Historycznego przy DOK VII. W grudniu 1927 r. objął stanowisko p.o. kierownika Oddziału Archiwum Państwowego w Bydgoszczy, który zajmował aż do wybuchu II wojny światowej.

W nocy z 3 na 4 września 1939 roku, zgodnie z zarządzeniami ewakuacyjnymi, opuścił Bydgoszcz i dotarł do Warszawy. W trakcie oblężenia stolicy pracował w Archiwum Głównym Akt Dawnych, pełniąc dyżur podczas działań ratunkowych w obliczu zagrożenia pożarowego. Po kapitulacji Warszawy przez kilka miesięcy ukrywał się w Poznaniu i Łodzi, a w styczniu 1940 roku ponownie dotarł do Bydgoszczy. Zatrudniony w hitlerowskim Urzędzie Ziemskim, pełnił funkcje archiwisty i tłumacza, by jesienią 1942 roku zostać wydelegowanym do bydgoskiego Oddziału Archiwum Rzeszy w Gdańsku. W lipcu 1944 roku trafił do obozu pracy pod Aleksandrowem Kujawskim, a w połowie stycznia 1945 roku udało mu się uciec i wrócić do Bydgoszczy.

Po wyzwoleniu Bydgoszczy, na przełomie stycznia 1945 roku, Tadeusz Esman został powołany na członka Tymczasowego Komitetu Miejskiego oraz stanął na czele Komitetu Ochrony Mienia Państwowego i Kulturalnego, który przekształcono w Wojewódzki Komitet do Spraw Bibliotecznych i Archiwalnych. Równocześnie został kierownikiem bydgoskiego Oddziału Archiwum Państwowego w Poznaniu, które wkrótce zmieniło nazwę na Archiwum Państwowe w Bydgoszczy. W maju 1952 roku zrezygnował z pełnionych funkcji z powodu stanu zdrowia, a następnie pracował jako kustosz. Od 1964 roku pełnił także rolę adiunkta naukowo-badawczego. W latach 1964–1965 zatrudniony był dodatkowo w Bydgoskim Towarzystwie Naukowym jako kierownik pracowni naukowej. Na emeryturę przeszedł w 1970 roku.

Zmarł 16 września 1987 roku i został pochowany na cmentarzu katolickim św. Wincentego à Paulo w Bydgoszczy.

Rodzina

Tadeusz Esman był w związku małżeńskim z Marią Ludomirą z Nowakowskich od 1932 roku. Doczekali się czwórki dzieci: Ewy Jadwigi Krystyny (ur. 1933), Danuty Marii (ur. 1935), Janusza Józefa (ur. 1940) oraz Hanny Marii (ur. 1944).

Działalność zawodowa

W obszarze aktywności zawodowej Tadeusza Esmana, duży nacisk kładziony jest na jego prace archiwalne. W latach 1927–1939 koncentrował swoje starania na systematyzacji zespołów akt rejencji bydgoskiej oraz Deutschtumsbundu. W trudnym okresie okupacji, zdołał zewidencjonować część zbiorów Komisji Kolonizacyjnej funkcjonującej w Poznaniu, a także akt Okręgowych Urzędów Ziemskich w Grudziądzu oraz Poznaniu. Dodatkowo, opracowywał dokumentację referatów rolnictwa i reform rolnych przy kilku starostwach.

W wyniku swoich działań został wydelegowany do bydgoskiego Oddziału Archiwum Rzeszy w Gdańsku, gdzie zajął się opracowaniem inwentarza akt Komisji Generalnej w Bydgoszczy, dotyczącego miejscowości z powiatu tucholskiego oraz wyrzyskiego. Po wyzwoleniu, głównym celem Esmana stało się zabezpieczenie zbiorów akt i bibliotecznych zasobów, które znajdowały się na terenie województwa bydgoskiego. Warto podkreślić, że jego wysiłki doprowadziły do odnalezienia wielu rozproszonych w czasie wojny archiwaliów z archiwum szczecińskiego.

Jedną z jego znaczących dokonań było skompletowanie biblioteki archiwalnej, a także rozbudowa archiwum bydgoskiego. Ponadto, przyczynił się do zorganizowania efektywnej sieci filii archiwalnych w obrębie województwa bydgoskiego, co miało istotne znaczenie dla lokalnej historii archiwistyki.

Działalność naukowa

Działalność naukowa Tadeusza Esmana była bardzo różnorodna i aktywna już od czasów studenckich. Swoje pierwsze kroki w tej dziedzinie stawiał w Kole Historyków Studentów Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie pełnił funkcję członka Zarządu. Reprezentował wtedy środowisko poznańskie na Zjeździe Kół Historyków w Wilnie. W 1925 roku brał udział w organizacji Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu, co było istotnym wydarzeniem w jego życiu naukowym.

W latach 1937–1939 chciał zgromadzić materiały dotyczące ruchu plebejskiego z 1846 roku, jednak jego prace zostały przerwane przez wybuch II wojny światowej, a zebrana dokumentacja niestety uległa zniszczeniu w czasie okupacji. Mimo tego, wyniki jego badań znalazły swoje odzwierciedlenie w artykule zatytułowanym „Bydgoszcz na tle wypadków 1846”, który został opublikowany w 1947 roku w czasopiśmie „Arkonie”.

Po zakończeniu II wojny światowej, Tadeusz Esman wkroczył na ścieżkę archiwoznawstwa oraz publikacji materiałów źródłowych. W 1947 roku, na Pierwszym Ogólnopolskim Zjeździe Historyków Pomorza i Prus, wygłosił referat pt. „Archiwum Państwowe w Bydgoszczy”, który następnie ukazał się w „Zapiskach TNT w Toruniu”. Jego badania koncentrowały się głównie na historii Bydgoszczy.

W jego dorobku naukowym znajdują się takie publikacje jak: „Kilka uwag o badaniu historii Bydgoszczy i dzieje archiwum miejskiego”, zawarte w książce zbiorowej pt. Bydgoszcz. Historia. Kultura. Życie Gospodarcze (1959), „Statuty i przywileje cechów bydgoskich z lat 1434-1770” (1963), a także „Pierwsze miesiące okupacji hitlerowskiej w Bydgoszczy” (1967). Esman był także autorem licznych tekstów popularnonaukowych, które dotyczyły dziejów miasta i regionu, publikowanych w lokalnej prasie.

W latach 1957–1958 objął przewodnictwo Komitetu Organizacyjnego Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego. Po formalnym powołaniu towarzystwa w 1959 roku, przez wiele lat pełnił funkcję wiceprezesa, angażując się w sprawy organizacyjne. Był bardzo aktywnym członkiem Wydziału Humanistycznego oraz Komisji Historii BTN. Jego aktywność w Towarzystwie trwała aż do ostatnich dni życia. Dodatkowo, Esman znalazł czas na działalność wykładową w Kole Bibliotekarzy i Archiwistów, Oddziałach Polskiego Towarzystwa Historycznego zarówno w Bydgoszczy, jak i Toruniu, oraz w Polskim Związku Zachodnim, a później w Towarzystwie Rozwoju Ziem Zachodnich, a także w Wojewódzkim Domu Kultury oraz Izbie Rzemieślniczej w Bydgoszczy.

Całe jego życie było poświęcone popularyzacji tematów związanych z archiwami oraz historią regionu, co czyni go znaczącą postacią w środowisku naukowym Bydgoszczy.

Działalność społeczna

Tadeusz Esman był zaangażowanym działaczem społecznym, który od najmłodszych lat wykazywał zainteresowanie aktywnością społeczną. Jako zaledwie 13-latek wstąpił do nielegalnego skautingu w Poznaniu, co było jego pierwszym krokiem w kierunku aktywności społecznej. W okresie gimnazjalnym dołączył do tajnej organizacji „Promieniści”, co pokazuje jego determinację do angażowania się w działalność opozycyjną. Ważnym momentem w jego życiu była nielegalna demonstracja, w której uczestniczył w 1917 r., zorganizowana z okazji 100-lecia śmierci Tadeusza Kościuszki.

Po wybuchu powstania wielkopolskiego w grudniu 1918 r. pełnił rolę gońca w Głównej Kwaterze znajdującej się w poznańskim Bazarze, a później w Komendzie Miasta Poznania. Jego działalność społeczna nie ograniczała się tylko do wojny; w okresie międzywojennym, mimo że pracował jako urzędnik, nie był członkiem żadnego stronnictwa politycznego. Decydujący wpływ na jego dalszą aktywność społeczno-polityczną miało to, co działo się po 1945 r.

W tym roku Esman stał się jednym z inicjatorów i współorganizatorów Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, gdzie przez długi czas aktywnie działał. Od 1946 r. zasiadał także w Głównej Komisji BZH. W 1945 r. miał znaczący wkład w tworzenie bydgoskiej organizacji Stronnictwa Demokratycznego, gdzie dwukrotnie pełnił funkcję przewodniczącego oraz trzykrotnie wiceprzewodniczącego WK SD w Bydgoszczy. Był wyborczo reprezentowany także w władzach centralnych SD.

Esman zasiadał również w Wojewódzkim Komitecie Frontu Jedności Narodu, a przez wiele lat był członkiem zarządu Towarzystwa Miłośników Miasta Bydgoszczy. W 1971 r. jego wysiłki zostały docenione, gdy przyznano mu tytuł honorowego członka Towarzystwa. Jego aktywność obejmowała także członkostwo w radach narodowych; w latach 1945–1950 był radnym MRN, a w latach 1948-1950, jako członek Prezydium, zajmował się istotnymi kwestami związanymi z oświatą i kulturą.

Esman był także radnym pierwszej WRN w Bydgoszczy. Jako przewodniczący Komisji Kultury miał znaczący wpływ na rozwój szkolnictwa wyższego i nauki w województwie bydgoskim, inicjując pierwszą sesję na ten temat w historii WRN.

Odznaczenia

Wśród licznych odznaczeń przyznanych Tadeuszowi Esmanowi, znajdują się prestiżowe wyróżnienia, które świadczą o jego zaangażowaniu i pracy na rzecz kraju. Oto niektóre z nich:

• Krzyż Kawalerski, Oficerski i Komandorski Orderu Odrodzenia Polski,
• Złoty Krzyż Zasługi, pierwsze przyznanie w 1946 roku, a następne w 1955,
• Medal 10-lecia Polski Ludowej, przyznany w 1955 roku,
• Odznaka „Zasłużony dla Archiwistyki”, nadana w 1978 roku,
• Odznaka „Bydgoszcz Zasłużonemu Obywatelowi”,
• Odznaka „Za Szczególne Zasługi dla Rozwoju Województwa Bydgoskiego”.

---

Oceń: Tadeusz Esman

---