Abisynia (Poznań)

---

Historia

Przed budową

Obszar, na którym w późniejszych latach powstało osiedle, od połowy XVIII wieku był określany jako pola górczyńskie. Historia tych terenów sięga momentu, gdy pierwszym właścicielem, którego udało się zidentyfikować, został Szymon Palacz. Wraz z żoną, Marianną z domu Kazubską, nabył on około 300 hektarów gruntów w 1859 roku. W 1900 roku pola górczyńskie weszły w skład administracyjnych granic Poznania. Teren ten przez wiele lat służył jako plac treningowy dla różnych jednostek wojskowych, w tym 2. Przybocznego Pułku Huzarów im. Królowej Wiktorii oraz 6. Pułku Grenadierów im. Hrabiego Kleista von Nollendorfa, a nawet później dla żołnierzy Wojska Polskiego.

Choć dane na temat właścicieli tych terenów w historycznym kontekście pozostają niejasne, sugerowane informacje wskazują na Maxa Johowa, który był odpowiedzialny za stworzenie tzw. Johow-Gelände na Świętym Łazarzu. Sprzedał on te ziemie Komisji Kolonizacyjnej z zamiarem osiedlenia tam kolonistów z Niemiec, jednak plany te nie doszły do skutku, z powodu odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku. W międzyczasie tereny te były użytkowane przez rolników, przede wszystkim w formie pól uprawnych i pastwisk, a wśród największych właścicieli znajdowały się takie osoby jak Hans Krause, właściciel majątku Marcelin oraz Antoni Kaiser z Górczyna.

W latach dwudziestych XX wieku, w sąsiedztwie szpitala diakonisek, urządzono hipodrom, na którym miały miejsce ważne wydarzenia państwowe i militarne, przyciągające znaczące osobistości, takie jak marszałek Józef Piłsudski, prezydent Ignacy Mościcki oraz generał Józef Haller. W maju 1924 r. zorganizowano tam prawdopodobnie pierwszą w Polsce rekonstrukcję historyczną, w ramach której odbyły się inscenizacje walk z bolszewikami.

Na początku lat trzydziestych XX wieku, nieco na zachód powstało nowe osiedle Ostroroga, które wkrótce zyskało status prestiżowego i modnego miejsca do życia, stając się punktem odniesienia dla dalszej zabudowy tych okolic.

Budowa i początki

W 1932 roku, Bank Gospodarstwa Krajowego zainicjował akcję budowlano-tereno urządzającą dla Poznania, przekazując odpowiedzialność za wybór lokacji do Władysława Czarneckiego, szefa Wydziału Rozbudowy Miasta. Warunkiem stawianym przez Bank była pełna infrastruktura ulic, uwzględniająca to w cenie sprzedaży gruntów. Czarnecki postawił na wybór terenów położonych w niedalekiej odległości od już istniejącego osiedla, co umożliwiało łatwiejsze przyłączenie mediów oraz zapewniało zdrowotność otoczenia. Ostatecznie wybrano obszary w trójkącie ulic: Grunwaldzka, Bułgarska i Marszałkowska, będące w pobliżu osiedla Ostroroga, gdzie już docierała sieć tramwajowa.

Plany urbanistyczne osiedla zrealizowali dwaj młodzi architekci z Warszawy: Kazimierz Gawroński (syn generała Wiktora Gawrońskiego) oraz Miruta Słońska (córka znanego pisarza Edwarda Słońskiego). Wybór Słońskiej spotkał się z krytyką ze strony konserwatywnych środowisk poznańskich. Z najstarszym planem osiedla z 1933 roku, w końcu zrealizowanym, stworzono jednostkę przypominającą trójkąt, z układem ulic opadającym na główną arterię – ulicę Grunwaldzką. W wyznaczonym obszarze znajdowały się prostopadłe ulice, takie jak (od zachodu): Trybunalska, Podkomorska, Senatorska i Kanclerska. Zrealizowano również układ prostopadłych pieszych skrótów, z których ostatecznie powstała tylko jedna ulica, Miecznikowska.

Plany Czarneckiego miały na celu dalszą rozbudowę osiedla w kierunku północnym, aż do ulicy Bukowskiej, z główną osią w postaci ulicy Grochowskiej, integrującą osiedle Abisynia, Ostroroga, planowane osiedle Promienista-Słoneczna oraz osiedle tramwajarskie na ul. Grodziskiej. Do końca lat trzydziestych XX wieku udało się zrealizować jedynie boisko w rejonie obecnego McDonald’sa przy ul. Grunwaldzkiej.

Kiedy w kwietniu 1933 roku Kazimierz Gawroński otrzymał wypowiedzenie, a Miruta Słońska odszedł z pracy na własne życzenie, w listopadzie tegoż roku rozpoczęto prace geodezyjne, a na postępami budowy czuwał osobiście generał Roman Górecki, prezydent BGK. W 1934 roku doprowadzono na osiedle wodę i gaz oraz wytyczono układ ulic. W 1935 roku udało się zrealizować prąd oraz stację transformatorową. Budowy były dziełem lokalnych, najuboższych mieszkańców Poznania, w tym Jana Brygiera, komunisty. Od 19 sierpnia 1935 roku rozpoczęto przyjmowanie wniosków kredytowych na budowę domów.

Początkowy standardowy grunt miał powierzchnię 950 m² i kosztował 3,50 zł/m² (pod koniec lat 30. XX wieku była to już kwota 8 zł/m²). Bank oferował rok na zaprezentowanie projektu oraz dodatkowo rok na budowę domu, a w przypadku niespełnienia wymagań, działka powracała do Skarbu Państwa. Wymóg dotyczący wysokiego wkładu własnego (50%) oraz pozytywna opinia Komitetu Rozbudowy Miasta zyskiwały na znaczeniu. Miasto proponowało ulgi podatkowe, takie jak 15-letnie zwolnienie z podatku od nieruchomości. Koszt zakupu działki oraz budowy domu wynosił około 30.000 złotych, co czyniło tę ofertę dostępną jedynie dla wyższej klasy średniej. Była ona jednak tańsza niż w Ostrorogu i Sołaczu, ale droższa od Starołęki, Dębca oraz Junikowa.

Zasady zabudowy osiedlowej zostały określone w 35 paragrafach zawartych w zarządzeniu ministra spraw wewnętrznych z 1935 roku. Główne ustalenia obejmowały: powierzchnię niezabudowaną o minimum 580 m², minimalną odległość czterech metrów od ulicy i sąsiednich działek, a także ograniczenia co do budynków gospodarczych. Zabraniano hodowli zwierząt i drobiu, a wille mogły składać się z parteru oraz jednego piętra, przy czym poddasze i piwnice były przeznaczone wyłącznie do celów składowych. Wysokość zabudowy wahała się między 7 a 9 metrów, a w przypadku ulicy Grunwaldzkiej dozwolone były dwa piętra i wysokość do 12,5 m.

Nazwa

Nazwa osiedla była pewnym odzwierciedleniem toczonej wówczas wojny włosko-abisyńskiej, w trakcie której mieszkańcy Poznania sympatyzowali z odważnie walczącymi Etiopczykami. Pojawiały się różnorodne legendy miejskie dotyczące arabskich księżniczek, na rynku zadebiutowały cukierki zatytułowane Mieszanka abisyńska, a znachorzy proponowali remedia na odciski, nosząc nazwę Abisynin. Wzdłuż ulicy Grunwaldzkiej otwarto dobrze opiniowaną restaurację Abisynja. Alternatywnie dla osiedla promowano nazwę Bankowe lub BeGieKu, jednak ze względu na położenie na piaskach bliskich pustyni, z daleka od miejskiego centrum i w otoczeniu prestiżowego Ostroroga, przylgnęła do niego nazwa Abisynia, która zaczęła funkcjonować przed 1936 rokiem. Na ten termin wpływała także nowoczesna, biała architektura poszczególnych domów. Przypadek tej poznańskiej Abisynii jest ciekawym wyjątkiem w kontekście przenikania nazw w polskich miastach, gdzie istniały inne miejsca o tej samej nazwie, jednak charakteryzowały się one przeważnie gorszym statusem społecznym. Dwie inne Abisynie w Poznaniu zlokalizowane były w bliskim sąsiedztwie ul. Bałtyckiej oraz Alei Bułgarskiej, mieszkali tam ludzie stamtąd wysiedleni, zatem osiedle w Poznaniu wyróżniało się swoim jakością, jako że było jedynym w pełni willowym osiedlem o tej nazwie.

Okupacja

Po inwazji na Polskę, Niemcy zajęli Poznań, a w październiku 1939 roku wprowadzono zmiany w nazwach ulic zgodnie z nowym porządkiem. Ulica Senatorska została przemianowana na Senatorenweg, Marszałkowska na Marschallenstrasse, Kasztelanów na Burgvogtstrasse, Podkomorska na Kennemannstrasse (na cześć Hermanna Kennemanna), Podstolińska na Tiedemannstrasse (od Heinricha Tiedemanna), a Kanclerska na Hansastrasse. Podobne zmiany dotknęły inne ulice, takie jak Cześnikowska, Kasztelańska oraz Miecznikowska, gdzie w przypadku tej ostatniej nazwę zmieniono na Hiltrudstrasse.

Wysiedlenia Polaków rozpoczęły się na początku grudnia 1939 roku i zakończono w Boże Narodzenie tego samego roku. Osoby te najczęściej kierowane były do Generalnej Guberni lub na przymusowe roboty w III Rzeszy, co odbywało się poprzez oboz przesiedleńczy na Głównej. Do januari 1940 roku osiedle zostało oficjalnie pozbawione polskich mieszkańców, a domy przejęte przez Urząd Powierniczy sukcesywnie przekazywano niemieckim osadnikom bałtyckim, podobnie jak miało to miejsce z Osiedlem Ostroroga i innymi budynkami w Sołaczu. Do osiedla trafiali ludzie z Tallina, Rygi, Dorpatu oraz Kandavy, lecz także z Wołynia i Besarabii. Część z nich nie znała języka niemieckiego, ale wielu było byłymi członkami SS i SA lub funkcjonariuszami Kripo. Spośród okupacyjnych mieszkańców Abisynii, zwanej przez Niemców Klein Palästina, znane były następujące postacie:

• Carl Stahl-Urah, architekt znany z pracy nad filmem Doktor Mabuse z 1922 roku,
• August Witte, architekt, autor budynku Ryskiego Towarzystwa Hipotecznego, obecnie Ministerstwa Spraw Zagranicznych,
• Paul Batzer, senator NSDAP odpowiedzialny za promocję turystyki w Wolnym Mieście Gdańsku, a od 1941 r. regionalny doradca ekonomiczny w Kraju Warty,
• sturmbahnführer SA, Otto Kraus, architekt, późniejszy członek komanda Arthura Nebego,
• Gessa Makkewitz, sekretarka Wilhelma Koppego,
• Hans Schulz-Wiedemann, adiutant Arthura Greisera, często odwiedzający mieszkańców,
• gebietsführer Werner Kuhnt, propagandowy pisarz, który po wojnie został działaczem NPD.
• haupsturmführer Berndt Lubich von Milovan, członek dywizji Totenkopf, zbrodniarz wojenny,
• pułkownik Schutzpolizei Egon Erzum, znany z likwidacji getta w Słonimiu, pacyfikacji Naliboków oraz walk z partyzantką w Jugosławii.

Ostateczne pożegnanie niemieckich mieszkańców miało miejsce w styczniu 1945 roku. Na końcowym przystanku tramwajowym przy ulicy Kasztelanów urządzono punkt zbiorczy dla ewakuacji. Dnia 20 stycznia 1945 r. około godziny 20 kilkuset Niemców rozpoczęło marsz na zachód. Grupa ta ostatecznie dotarła do Frankfurtu nad Odrą, a podczas walk o Poznań pociskami zniszczono niektóre z domów.

Po 1945

Po powrocie polskich właścicieli, zorganizowano akcję dokwaterowania lokatorów, jednak część budynków była zajęta przez żołnierzy Armii Czerwonej. Akcja ta stała się coraz bardziej zorganizowana od kwietnia 1945. W przy ul. Kanclerskiej 2 stworzono kasyno oficerskie, co prowadziło do licznych konfliktów, bójek, a nawet morderstw. Rosjanie często palili w piecach meblami, które zabrali z domów. Ostatecznie osiedle opuścili w sierpniu 1946 roku, często zabierając cenne przedmioty, takie jak krany i umywalki. Po ich odejściu polska Garnizonowa Administracja Domów przejęła część willi w celu zakwaterowania władz wojskowych.

• Pomieszkali w nich m.in. podpułkownik Jan Radwański, prezes Wojskowego Sądu Rejonowego w Poznaniu,
• Faustyn Ładosz, wiceminister poczt i telegrafów,
• Stefan Askanas, dyrektor MTP, często odwiedzany przez Józefa Cyrankiewicza,
• podpułkownik Ryszard Szwagierczak, na co dzień związany z Wydziałem Paszportowym, którego regularnie odwiedzał Mieczysław Moczar.

Latem 1953 roku rozpoczęła się rozbudowa osiedla o nowy obszar nazywany Kuszewem, który obejmował rejon ulicy Kasztelańskiej i Bułgarskiej, z dedykacją dla Bronisława Kuszy, dyrektora finansowego Poznańskiego Przedsiębiorstwa Budowlanego. Proces budowania domów jednorodzinnych w tym czasie był wyjątkowy, a Kusza musiał wielokrotnie zabiegać o zgodę władz. Po wielu trudach powstało pierwsze w Polsce powojenne spółdzielcze osiedle domów jednorodzinnych według projektu Stanisława Bandycha. Ważnym warunkiem postawionym przez władze było zamieszkiwanie w jednej połówce bliźniaka inteligenta, a w drugiej robotnika. Zastosowano materiały z rozbiórek, pochodzące z różnych fortów oraz Cytadeli.

Około 1954 roku utworzyło się Spółdzielcze Zrzeszenie Budowy Domów Jednorodzinnych dla Pracowników Szkół Wyższych w Poznaniu. Prace budowlane odbywały się w oparciu o materiały wyburzeniowe, same domy wznoszono w zmiennym tempie. Nowe osiedle Mądralin powstało wokół działek przy ulicach Podkomorskiej, Senatorskiej, Kanclerskiej i Podstolińskiej, na północ od Marszałkowskiej, w kierunku Cześnikowskiej, zdominowane przez profesorów poznańskich uczelni. W 1956 roku z 29 zbudowanych do tej pory domów jedynie dziewięć było zamieszkanych, co wskazuje na opóźnienia w budowie. Z czasem jednak tereny te zaczęły być zabudowywane, a w okresie po 1989 roku wiele z domów przechodziło gruntowne przebudowy, przy czym nie zawsze w zgodzie z pierwotną architekturą modernistyczną.

Połączenie tramwajowe

Do listopada 1936 roku linia tramwajowa kończyła swój bieg na osiedlu Ostroroga. Aby dotrzeć do dalszej części, trzeba było pokonać nieco ponad kilometr trudną, błotnistą i wyboistą ulicą Grunwaldzką. W wyniku presji ze strony lokalnej społeczności oraz banku, w listopadzie rozpoczęto prace nad przedłużeniem linii tramwajowej o 1300 metrów. Cały proces trwał dwa miesiące i kosztował 100.000 złotych. Nowa linia została oficjalnie otwarta 31 grudnia 1936 roku, a pierwszy tramwaj wyruszył w kierunku Abisynii o godzinie 10:30.

Uroczystości związane z otwarciem miały miejsce 1 stycznia 1937 roku, wśród zaproszonych gości byli m.in. Cyryl Ratajskim, który wtedy był w trudnej sytuacji politycznej po odsunięciu od prezydentury, komisaryczny prezydent Tadeusz Rugi oraz dyrektor Poznańskiej Kolei Elektrycznej, Wiktor Maćkowiak. Grupa oficjeli przybyła na końcowy przystanek Osiedle Grunwaldzkie o godzinie 11:58, przy ul. Kasztelanów, która obecnie nosi nazwisko Drzewieckiego. Wzdłuż torowiska zbudowano jezdnię z klinkieru, co znacznie poprawiło komfort podróży.

Tramwaje linii 3 i 6 dojeżdżały do Abisynii, a miesięczny bilet na trasę do centrum kosztował 13 złotych. Ostatni tramwaj wyruszał do centrum o godzinie 23:48. Linia tramwajowa była jednotorowa, z mijankami, a na wysokości ul. Marszałkowskiej ulokowano przystanek na żądanie. Chociaż władze miejskie przewidywały, że linia będzie generować straty finansowe, już w 1938 roku konieczne było dodawanie wagonów doczepnych, co sugerowało rosnące zainteresowanie transportem tramwajowym.

W styczniu 1945 roku przystanek końcowy stał się miejscem zbiórki dla uciekających Niemców, którzy formowali kolumny wozów i ciężarówek, aby wydostać się w kierunku Frankfurtu nad Odrą. Po intensywnych walkach o Poznań, na przystanku pozostał przez krótki czas przewrócony wagon typu KSW. Ruch na linii wznowiono w czerwcu 1945 roku, a w 1948 roku przedłużono ją do ul. Bolkowickiej. W latach 1962–1964 dodano drugi tor, a ulica Grunwaldzka została przebudowana na dwupasmową, co zdecydowanie poprawiło funkcjonalność tej ważnej arterii komunikacyjnej.

Przyroda

Ogrody Abisynii stanowią wyjątkową przestrzeń sprzyjającą różnorodnym formom życia. W ich obrębie można spotkać wiele gatunków ssaków, takich jak lis, jeż, wiewiórka oraz nietoperz nocka rudego. Również płazy mają tu swoje miejsce, z takimi przedstawicielami jak traszka grzebieniasta i żaba trawna.

Wśród ptaków, które zasiedlają te tereny, znajdują się zarówno te powszechne, jak wróbel, szpak, mazurek, modraszka, bogatka zwyczajna, kos, sierpówka, sroka, wrona siwa oraz gawron. Można tu również dostrzec rzadziej spotykane gatunki, takie jak dzięcioł duży, pełzacz ogrodowy, kowalik, sójka, pleszka, rudzik, gil, grubodziób, szczygieł, dzwoniec, czeczotka, grzywacz, kwiczoł, czarnogłówka oraz krogulec.

Na miejscowych oczkach wodnych zaobserwować można wędrujące krzyżówki, które często zatrzymują się na tafli wody. Warto także wspomnieć o postaci profesora Jana Sokołowskiego, który przed II wojną światową mieszkał przy ul. Podkomorskiej 12. W jego dorobku znalazł się standardowy typ skrzynki lęgowej, który do dziś jest wykorzystywany przez lokalnych mieszkańców.

W obszarze ogrodów nie brakuje również owadów, w tym trzmiela ziemnego, trzmiela rudego, murarki ogrodowej oraz rusałki pawika. Te wszystkie elementy tworzą unikalny ekosystem, który jest wartościowym dorobkiem Przyrody Abisynii.

Istotniejsze realizacje

Na osiedlu wyróżniają się licznie interesujące pod względem architektonicznym budynki, które przyciągają uwagę swoim wyjątkowym charakterem. Wśród nich można wymienić:

• willa Bronisława Dietla ulokowana przy ul. Grunwaldzkiej 107, to pierwsza modernistyczna realizacja Stanisława Mieczkowskiego, znanego projektanta ziemiańskich pałaców,
• willa Alfreda Pedy (prezesa Izby Rzemieślniczej) usytuowana przy ul. Grunwaldzkiej 111, zdobiona płaskorzeźbą maryjną,
• dom własny budowniczego Witolda Orwata przy ul. Grunwaldzkiej 125,
• willa Mariana Podbiery (adwokata), z adresem przy ul. Kanclerskiej 4, która charakteryzuje się subtelnymi nawiązaniami do baroku,
• willa Michalskich zlokalizowana przy ul. Kasztelańskiej 19, łącząca modernizm z motywami historycznymi,
• willa Marcelego Zocha (rzecznika patentowego) przy ul. Kasztelańskiej 29, znana z medalionu przedstawiającego Jezusa,
• willa Ksawerego Haszkiewicza (leśnika), usytuowana przy ul. Podkomorskiej 5,
• willa Stefana Popka (wojskowego) przy ul. Podkomorskiej 7,
• willa Alfonsa Grześka (bankowca) przy ul. Podkomorskiej 8,
• willa Arthura Bredschneidera (dyrektora poznańskich zakładów Maggi) przy ul. Podkomorskiej 9, która powstała według projektu Adama Ballenstedta i wizualnie przypomina willę Słonińskich przy ul. Grunwaldzkiej 58, położoną na Ostrorogu,
• willa Mieczysława Wierzbińskiego (bankowca) znajdująca się przy ul. Podkomorskiej 15, zaprojektowana przez Jana Ochotę, wyróżniająca się mistrzowsko wykonanym balkonem obejmującym całą fasadę.

Mieszkańcy Abisynii, Kuszewa i Mądralina

W ciągu różnorodnych epok, które miały miejsce w Abisynii, mieszkało wielu znakomitych ludzi, którzy wnieśli swój wkład w rozwój kultury i nauki. Do grona tych postaci można zaliczyć:

• Stefan Askanas, dyrektor MTP,
• Adam Batycki, utalentowany malarz,
• Zbyszko Chojnicki, znany geograf,
• Władysław Czarnecki, architekt,
• Jan Czekanowski, antropolog oraz etnograf,
• Bronisław Dietl, urzędnik, a także prezydent Torunia,
• Conrad Drzewiecki, doskonały tancerz i choreograf,
• Katarzyna Glabisz, ziemianka,
• Aleksandra Hoffmann, obiecująca malarka,
• Władysław Hoffmann, prokurent kopalni górnośląskich,
• Wanda Jakubowska, znana śpiewaczka,
• Zygmunt Kałuski, chemik,
• Stefan Kamasa, altowiolista,
• Lucjan Kintopf, projektant tkanin artystycznych,
• Alfons Klafkowski, polityk i prawnik,
• Władysław Kuraszkiewicz, językoznawca i slawista,
• Dymitr Bogdan Kwiatkowski, socjolog,
• Marek Kwiek, specjalista akustyki,
• Gerard Labuda, historyk,
• Janusz Libicki, prawnik, ofiara zbrodni katyńskiej,
• Faustyn Ładosz, wiceminister poczt i telegrafów,
• Adam Piskorz, anestezjolog,
• Stefan Różycki, anatom,
• Władysław Rusiński, historyk,
• Marcin Scheffler, kartingowy mistrz Polski,
• Maria Siemionow, chirurg plastyczna,
• Witold Skalski, ekonomista,
• Lucyna Skałbania-Klimek, śpiewaczka,
• Jan Sokołowski, profesor zoologii,
• Mieczysław Suchocki, pracownik Instytutu Zachodniego,
• Maria Szeszuła, artystka malarka,
• Waldemar Szeszuła, architekt,
• Zbigniew Szwagierczak, kierowca wyścigowy,
• Zbigniew Taszycki, malarz,
• Jan Theobald, prawnik,
• Edmund Węcławski, projektant mebli,
• Tomasz Polak (Węcławski), teolog,
• Franciszek Witaszek, lekarz i żołnierz ZWZ,
• Józef Wiza, działacz harcerski oraz żołnierz,
• Jan Ptaszyn Wróblewski, muzyk,
• Zbigniew Zakrzewski, ekonomista i prawnik,
• Florian Znaniecki, filozof i socjolog,
• Ludwik Zabrocki, językoznawca.

---

Oceń: Abisynia (Poznań)

---