Główna (Poznań)

---

Położenie

Główna jest usytuowana na prawym brzegu Warty, przy ujściu rzeki o tej samej nazwie. W obrębie Głównej znajduje się Nadolnik. W sąsiedztwie tej jednostki obszarowej leżą również Zawady, Komandoria, jak też Karolin.

Zgodnie z danymi przedstawionymi w Systemie Informacji Miejskiej, granice obszarowe Głównej określają następujące punkty:

• od wschodu i południa: linia torów kolejowych prowadząca do ulicy Św. Michała, w tym teren dworca kolejowego Poznań Wschód oraz działki na początku ulicy Wrzesińskiej, dalej ulicą Św. Michała i Główną do rzeki Cybiny,
• od zachodu: przebieg rzeki Cybiny oraz Warty,
• od północy: ulica Chemiczna oraz południowy zasięg obszaru elektrociepłowni Karolin, a następnie Bałtycka ku granicy miasta.

Toponimia

Nazwa Główna może mieć swoje źródło w topografii, a jej geneza wiąże się z rzeką o tej samej nazwie, która przepływa przez dany obszar. Historyczne zapisy, takie jak Glowno, wskazują na powiązania ze słowem głowa, które w kontekście topograficznym najczęściej oznacza wzniesienie, lub z terminem goły, odnoszącym się do terenów nieporośniętych roślinnością. W świetle tej analizy, nazwa Główna może odnosić się do obszaru, który charakteryzował się otwartym, bezleśnym terenem, sprzyjającym osadnictwu.

Co ciekawe, już w 1564 roku jeden z inwentarzy wskazywał na fakt, iż wieś znajdowała się w okolicy, która z każdej strony była otoczona lasami. Niezwykła historia związana z Główną dotyczy także legendarnej wizyty Napoleona Bonaparte. Podobno, kiedy wielki wódz przemierzał teren obecnej Głównej, natknął się na malowniczą rzeczkę, która w owych czasach nie miała jeszcze swojej nazwy. Urok tego miejsca skłonił go do rozbicia obozu, który stał się przyczyną nadania lokalizacji nazwy Główna, odnoszącej się do kwatery głównej francuskiego wodza.

Historia i przemysł

„Na obszarze dzisiejszej Głównej znajdują się jedne z pierwotnych osiedli na terenie współczesnego Poznania. Osadnictwo zaczęło się tutaj już w czasie schyłku epoki lodowcowej, kiedy to stada reniferów (poza cofającym się lądolodem) przyciągały myśliwych. Po tych osadnikach pozostały skromne ślady, w tym narzędzia wykonane z krzemienia. Około 3100–2450 lat p.n.e. tę okolicę zamieszkiwali pierwsi hodowcy zwierząt, takich jak bydło, kozy i owce, a także zajmowali się rybołówstwem oraz, na mniejszą skalę, uprawą roli.

W czasie wykopalisk przy ul. Smolnej w 2011 roku odkryto pozostałości osady sprzed 5000 lat. Odkrycia obejmowały fragmenty narzędzi krzemiennych, paleniska i naczynia ceramiczne z czasów epoki brązu oraz żelaza. W późniejszych okresach na tym terenie istniała osada związana z kulturą łużycką oraz pomorską, a także cmentarzysko, datowane na 500-400 lat p.n.e. (w rejonie młyna na Nadolniku). Dodatkowo wyodrębniono 36 stanowisk archeologicznych.

Średniowieczna wieś Główna według badań z 2001 roku znajdowała się w rejonie rzeki Głównej, a ślady osadnictwa natrafiono wzdłuż ulicy Mariackiej, pomiędzy kościołem a ulicą Nadolnik. Najprawdopodobniej, ówczesny kościół zlokalizowany był po wschodniej stronie ul. Nadolnik. W XIV wieku zmienił się układ przestrzenny wsi, jej oś przesunęła się na równoległą do ulicy Nadolnik, a nie do Mariackiej. W XVI wieku centrum wsi przesunęło się na ul. Średnią, co zostało utrzymane do XIX wieku.

Pierwsze wzmianki pisane o Głównej pochodzą z XII i XIII wieku, kiedy osada była w rękach biskupów poznańskich. To oni posiadali letnią rezydencję oraz niezachowany kościół Wszystkich Świętych, który spłonął w 1260 roku. Jan Długosz w swoich „Rocznikach…” odnotował, że 22 października 1231 roku, biskup poznański Paweł, za zgodą kapituły ufundował klasztor ojców dominikanów na Śródce, w pobliżu drogi prowadzącej do Głównej, na terenach przynależących do kościoła św. Małgorzaty.

W XVI i XVII wieku Główna była istotnym ośrodkiem z trzema młynami wodnymi, foluszem i tartakiem napędzanym kołem wodnym. Wieś była wówczas własnością biskupa poznańskiego i w 1580 roku należała do powiatu poznańskiego w województwie poznańskim.

W 1592 roku biskup Łukasz Kościelecki sprowadził do Głównej papiernika Zachariasza Mayera z Warszawy, który odbudował papiernię istniejącą tu od XV wieku, dostarczając papier poznańskiemu klerowi. Na początku XVII wieku zakład przeszedł w ręce Jerzego Bolcza, późniejszego mieszczanina, a potem w ręce jego żony, która zaniedbała zarząd przedsiębiorstwem. Biskupi oddali zakład nieznanemu bliżej młynarzowi Janowi. Papiernia działała aż do czasów Jana Kazimierza.

Biskup Uriel Górka zakładał w XVI wieku winnice na terenach Głównej, a wyprodukowane wino serwowane było na biskupim stole. W tym okresie zbudowano również cegielnię. Główna ucierpiała podczas potopu szwedzkiego, po czym w 1676 roku mieszkało tu jedynie 33 osoby. Działania wojenne w 1704 roku, gdzie stacjonował Jan Reinhold Patkul z wojskiem, doprowadziły wieś do ruiny. W 1719 roku wybudowano browar, której zyski ratowały Akademię Lubrańskiego (przywilej nadał Krzysztof Antoni Szembek).

W 1755 roku biskup Teodor Kazimierz Czartoryski osiedlił tu grupę Olędrów. Powstanie Prusacy skonfiskowali majątki kościelne w 1797 roku, a Główna straciła status wsi kościelnej, zachowując jednak wiejski charakter aż do XIX wieku. W 1785 roku wieś po raz pierwszy została ukazana na planie Poznania autorstwa Jana Bończy-Krzewskiego.

W 1872 roku ukończono budowę kolei łączącej Poznań z Inowrocławiem, co przyczyniło się do rozwoju przemysłu, z lokalizacją zakładów takich jak:

• Zakłady Metalurgiczne Pomet, powstałe pod koniec XIX wieku jako oddział HCP, przekształcone w samodzielne przedsiębiorstwo w 1952 roku,
• Poznańska Fabryka Łożysk Tocznych, otwarta w 1958 roku,
• Unilever Polska S.A., powstała w 1951 roku, znana wcześniej jako Amino,
• fabryki baterii i akumulatorów Centra,
• zakłady Nivea Polska, ustanowione w 1931 roku,
• mniejsze przedsiębiorstwa takie jak miejska gazownia, młyn wodno-elektryczny czy wytwórnia chemiczno-kosmetyczna „Alba”,
• fabryka krzeseł i foteli Walentego Majchrzaka, a także wiele innych.

W 1885 roku Główna liczyła już 1028 mieszkańców, a powierzchnia wynosiła 550 hektarów. W 1894 roku oddano do użytku nową szkołę ewangelicką przy ul. Gnieźnieńskiej (d. Pobiedziskiej), co było wynikiem petycji mniejszości niemieckiej. 21 marca 1902 roku otwarto sześcioklasową szkołę katolicką przy ul. Harcerskiej (d. Szkolnej), a w 1895 roku powierzchnię wsi powiększono do 596 hektarów, co wiązało się z wzrostem liczby mieszkańców do 1884 osób. W listopadzie 1899 roku pierwsza ósemka ulic uzyskała oficjalne niemieckie nazwy.

W 1900 roku zainaugurowano regularną linię omnibusową, łączącą Główną z Poznaniem. Podczas epidemii szkarlatyny oraz błonicy, która nawiedziła wieś w 1906 roku, Główna była jednym z terenów o najwyższym odsetku przestępstw. Często dochodziło do bójek i konfliktów z osiedlonymi Cyganami, ponieważ ich kolonia liczyła ponad 200 osób.

W 1906 roku utworzono nowe towarzystwa, takie jak: Towarzystwo Obywateli, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, a w 1910 roku powstał również żeński „Sokół”. W okresie międzywojennym Główna była niedoceniana, co podkreślał Stefan Cybichowski, zauważając przepełnienie przemysłem oraz niewykorzystanie zasobów wodnych, w tym rzeki Warty.

W 1925 roku Główna została włączona do Poznania. W 1931 roku planowano przebić ulicę z Śródki do ulicy Bałtyckiej, co nie doszło do skutku z uwagi na kryzys gospodarczy oraz protesty mieszkańców. W latach 20. Cegielnia planowała budowę wzorcowej kolonii robotniczej, jednak zrealizowano tylko jeden dom przy ul. Krańcowej 19, który spłonął w lutym 1945 roku.

W 1921 roku wieś miała 6057 mieszkańców, co czyniło ją najludniejszą gminą w powiecie poznańskim wschodnim. Po zmianach administracyjnych związanych z włączeniem Głównej do Poznania, w 1926 roku zmieniono nazwy dublujących się ulic. Na przykład ul. Gnieźnieńska nazwana została na cześć szosy i linii kolejowej, a inne zmiany dotyczyły nazw ulic takich jak ul. Mariacka, ul. Smolna, oraz ul. Harcerska.

Podczas II wojny światowej Główna, którą Niemcy przemianowali na Oststadt (Wschodnie Miasto), stała się miejscem obozów dla Polaków oraz Żydów wysiedlanych do Okręgu Generalnego, gdzie przeszło około 130 tysięcy osób. Upamiętnia to pomnik znajdujący się przy ul. Bałtyckiej.

Główna w latach 1954–1990 stanowiła część nowego miasta. 25 lutego 1987 roku w miejscowej szkole podstawowej odbyło się spotkanie pokoleń, aby upamiętnić 60. rocznicę włączenia osiedla w granice Poznania. Na mocy Studium uwarunkowań i kierunków rozwoju przestrzennego, Główna otrzymała nowe walory związane z rewitalizacją zrealizowaną jesienią 2018 roku na Rynku Wschodnim.

Architektura

Brak długofalowej wizji urbanistycznej dla Głównej, a zwłaszcza niewłaściwe wdrożenie z 1963 roku, które miało na celu przekształcenie tego obszaru w rozległe osiedle mieszkalne, przyczyniło się do znacznej degradacji zarówno architektonicznej, jak i społecznej tej części miasta. Z drugiej jednak strony, dzielnica ta wciąż zachowuje urok dawnych czasów oraz atmosferę małomiasteczkową, typową dla robotniczych przedmieść Poznania, przypominającą nieco Pragę w Warszawie.

Na terenie Głównej można znaleźć różnorodne obiekty architektoniczne, w tym:

• neobarokowy kościół Maryi Panny Niepokalanie Poczętej usytuowany przy ul. Mariackiej,
• parterowy dom z roku 1824, znajdujący się przy ul. Średniej 1a, z charakterystycznym dachem dwuspadowym pokrytym dachówką karpiówką, który jest najstarszym budynkiem w tej dzielnicy,
• Rynek Wschodni jako centralny punkt Głównej z dawną strażnicą pożarową,
• młyn,
• Park Nadolnik,
• kolonię robotniczą Karlsbunne – z początku XX wieku,
• stację kolejową Poznań Wschód,
• dawną pętlę pierwszej w Polsce linii trolejbusowej, mieszczącą się na ul. Wiejskiej,
• malowniczy widok na rzekę Główną dostrzegany z Nadolnika lub ul. Gdyńskiej.

Na obszarze Głównej znajduje się również unikalny zespół czterech kapliczek słupowych, zlokalizowanych w różnych punktach:

• ul. Główna 32 (Kapliczka Maryi Panny, powstała w 1876 roku, fundatorem był Marcin Witkowski z Zawad – jego matka była kuzynką Karola Marcinkowskiego, jest to budowla ceglana),
• ul. Główna 64 (Kapliczka Matki Bożej, z 1881 roku, fundatorką była Pietronela Czarnecka, ceglana, otynkowana, jedna ze ścian przylega do budynku),
• ul. Mariacka 15 (Kapliczka Matki Bożej z Dzieciątkiem, powstała po 1945 roku, ceglana, otynkowana),
• ul. Wrzesińska 8 (Kapliczka Matki Bożej, wybudowana w 1947 roku, fundatorami byli Magdalena i Tadeusz Majchrzakowie, ceglana, otynkowana).

Warto zaznaczyć, że pierwsze dwie kapliczki miały znaczenie patriotyczne w czasach Kulturkampfu, będąc miejscem, gdzie mieszkańcy Głównej gromadzili się w celu wspólnego śpiewania pieśni narodowych i religijnych. Te budowle podkreślały polski charakter tej dzielnicy i stanowiły ważny przystanek dla pielgrzymów udających się do Dąbrówki Kościelnej.

Więcej informacji można znaleźć w osobnym artykule: Kapliczki przydrożne na Głównej w Poznaniu.

Komunikacja

Główna miała swoje istotne miejsce w historii komunikacji, będąc świadkiem uruchomienia w Polsce pierwszej linii trolejbusowej, która funkcjonowała od lat 30. do 60. XX wieku. Ogólnokrajowe plany z lat 20. XX wieku przewidywały także budowę linii tramwajowej prowadzącej do tego obszaru. W dniu 30 marca 1945 roku zainaugurowano pierwszą po II wojnie światowej komunikację, która była prowizoryczna. Obsługiwał ją wóz konny, odjeżdżający w regularnych odstępach, co godzinę od 7.00 do 18.00, a w dni wolne od 14.00 do 18.00, za zaledwie 50 groszy za osobę, oferując niezwykle proste połączenie z Mostem Chrobrego.

W chwili obecnej na obszarze Głównej krzyżuje się kilka ważnych arterii komunikacyjnych:

• ul. Główna,
• ul. Hlonda (część II ramy komunikacyjnej),
• ul. Bałtycka (droga krajowa nr 92),
• ul. Gdyńska (droga wojewódzka nr 196).

Na tym terenie znajduje się także węzłowa stacja kolejowa Poznań Wschód, która obsługuje połączenia na linii E20. Miejskie połączenia komunikacyjne realizowane są przez autobusy MPK Poznań, w tym linie 173, 178, 183, 185, 227, 320, 321, 322, a także linie podmiejskie: 312, 323, 341, 342, 412. Dodatkowo na Głównej znajduje się przystanek Powszechnej Komunikacji Samochodowej (PKS).

W przyszłości planowane jest przedłużenie trasy tramwajowej z pętli Zawady do Komandorii, a także do Dworca Wschodniego, co znacznie poprawi dostępność komunikacyjną tego obszaru.

Osoby związane z Główną

W historii Głównej wyróżnia się kilka znaczących postaci, które odegrały istotną rolę zarówno na lokalnej, jak i krajowej scenie społecznej i politycznej. Wśród nich znajduje się Tadeusz Kirschke (1908–1996), który był kapelanem Wolnej Europy i przyczynił się do budowy mostów między różnymi kulturami. Jego działania miały wpływ na wiele osób i pozostawiły trwały ślad w dziejach Polski.

Inną znaczącą osobą był Aleksander Studniarski (1933–1954), znany jako „Lew” z Głównej. Był on działaczem antykomunistycznym oraz liderem Krajowej Armii Wyzwoleńczej, a także więźniem politycznym. Jego walka o wolność i sprawiedliwość stała się inspiracją dla wielu, którzy dążyli do zmian w trudnych czasach.

Nie można również zapominać o Juliuszu Weidemannie, przemysłowcu cegielnianym, samorządowcu oraz dobroczyńcy z Głównej. Jego działalność wspierała lokalne inicjatywy, przynosząc korzyści wielu mieszkańcom oraz rozwijając region, co miało pozytywny wpływ na życie całej społeczności.

---

Oceń: Główna (Poznań)

---